سوگیری‌های مختلف سرمایه‌گذاران و تیپ‌های رفتاری آنان
ليلا برجعلی
كارمند تعالی سازمانی بورس اوراق بهادار تهران
مقدمه
نظریههای مالی درگذشته فرض می‌کردند که سرمایه‌گذاران در زمان تصمیم‌گیری به‌صورت کاملاً عقلایی و بر اساس اصول اقتصادی عمل می‌کنند. با این فرض، افراد در هنگام انتخاب‌های خود تمامی جوانب را در نظر می‌گیرند و عقلانی‌ترین تصمیم را اتخاذ می‌کنند. اما در واقعیت، رخدادهایی وجود دارد که سبب اخذ تصمیمات غیرعقلایی می‌شود. این رخدادها تصمیم‌گیری افراد را تحت تأثیر خود قرار داده و در نهایت سبب ناکارایی بازارهای مالی و بروز بی‌نظمی‌هایی در آن می‌‌‌گردد.
بر اساس آنچه گفته شد سرمایه‌گذاران همواره منطقی تصمیم نمی‌گیرند و در برخی از اوقات احساسی و تحت تأثیر شرایط موجود عمل می‌کنند. گرایش‌های احساسی و طبیعی افراد باعث می‌شود که واکنش‌هایی کم یا زیاد رخ دهد. دانش مالی رفتاری این تفکر را به چالش می‌کشد و بیان می‌کند که سوگیری‌های رفتاری در تصمیمات سرمایه‌گذاری افراد تأثیرگذار است.
مالی رفتاری نشان می‌دهد که نگاه سرمایه‌گذار به بازار سرمایه و تصمیمات او ناشی از روانشناسی سرمایه‌گذار و میزان ریسک‌پذیری او است. همچنین عوامل خرد و کلان کمی و کیفی در الگوهای رفتاری سرمایه‌گذار تأثیرگذار است.
ماهیت دانش مالی رفتاری
دانش مالی رفتاری در دو سطح خرد و کلان مورد بررسی قرار می‌گیرد. به‌عبارتی‌دیگر، مالی رفتاری در سطح خرد، یکی از مفروضات بنیادی اقتصاد نئوکلاسیک و مالی کلاسیک یعنی فرض عقلایی بودن سرمایه‌گذاران را به چالش می‌گیرد، جایی که مالی رفتاری می‌خواهد نشان دهد در دنیای واقعی، رفتار سرمایه‌گذاران با عقلایی بودن اقتصاد نئوکلاسیک سازگاری ندارد. در سطح کلان نیز، بازارهای مالی و ویژگی‌های آن مورد بحث قرار می‌گیرد که رویارویی مالی رفتاری با نظریههای مالی کلاسیک به‌ویژه تئوری بازار سرمایه کارا را در برمی‌گیرد.
سوگیری‌های رفتاری، سنگ بنای مالی رفتاری
یکی از مهم‌ترین مباحث مطرح‌شده در مالی رفتاری از گذشته تاکنون، سوگیری‌های (خطاهای) رفتاری بوده است. سوگیری‌های رفتاری اشتباهات سیستماتیکی تعریف شده‌اند که در فرآیند تصمیم‌گیری و همچنین هنگام قضاوت روی می‌دهند. این امر موجب بروز خطا در ادراک و درنهایت خطا در تصمیم‌گیری می‌شود.
این دست سوگیری‌ها در بازارها بسیار مشاهده می‌شوند، برای مثال سرمایه‌گذاران به تبعیت از یکدیگر و بدون بررسی کافی درخصوص یک سهم خاص اقدام به خرید و یا فروش آن سهم می‌نمایند که در نتیجه این رفتار، صف‌های خرید و یا فروش طولانی شکل می‌گیرد. این رویداد از مصادیق الگوهای رفتاری خاص حاکم بر بازار است.
نظری بر فعالیت مغز
دوپامین یکی از مواد شیمیایی است که به شکل طبیعی در بدن تولید می‌شود و در مغز به‌عنوان انتقال‌دهنده عصبی عمل می‌کند. همچنین این ماده، یکی از موادی است که باعث ایجاد احساس لذت می‌شود. به همین دلیل است که دوپامین در پاسخ به محرک‌های لذت‌بخش آزاد شده و تمایل به فعالیت خاصی را افزایش می‌دهد. توجه داشته باشید که این هورمون می‌تواند باعث شادی مفرط شود، زمانی که نتیجه‌ای لذت‌بخش حاصل می‌شود یا سودی بیشتر از آنچه انتظار داشته‌اید دریافت می‌کنید، دوپامین بیشتری آزاد می‌شود. حتی اگر خودتان را سرمایه‌گذاری با قدرت ریسک‌پذیری بالا ندانید بازهم مغزتان شما را به‌گونه‌ای هدایت می‌کند که خواهان کسب موفقیت‌های بیشتری خواهید بود.
درواقع دوپامین تأثیر به‌سزایی در نوع تیپ شخصیتی سرمایه‌گذاران دارد. دوپامین همان‌قدر که باعث شادی و لذت می‌شود، پریشانی نیز می‌آورد. درصورتی‌که مغز شما برنامه‌ریزی شده باشد که در آینده منفعت کسب کند و این اتفاق نیفتد، چیزی که رخ می‌دهد به شکل غیرقابل‌باوری ناگوار است. اگرچه دوپامین در مرحله پیش‌بینی فعال است اما وقتی منفعت تبدیل به زیان می‌شود، جریان آزادسازی آن نیز بی‌درنگ متوقف می‌شود. به‌عنوان یک مثال ساده، فرض کنید روز تولدتان است و منتظر کادوهای خوبی از سوی اطرافیان هستید، زمانی که اولین و بزرگ‌ترین کادو را باز می‌کنید، متوجه می‌شوید زیر آن‌همه زرق‌وبرق کادوی بی‌ارزشی وجود دارد، بنابراین دوپامین کمتری از مغز ترشح‌شده و احساس رضایت شما نیز کاهش می‌یابد که این کاهش رضایت، سوگیری رفتاری خاصی (واکنش به دیدن کادو) را منجر می‌شود.
این احتمال وجود دارد که دوپامین در بروز سوگیری‌های رفتاری همچون فرا اعتمادی، بهینه‌بینی و نظایر آن نقش داشته باشد که درباره سوگیری‌های افراد در شرایطی که احتمال موفقیت کمتری می‌بینند بیشتر است. تقریباً می‌توان گفت دوپامین یکی از عوامل حرص و طمع افراد است، همچنین اثر بسیار زیادی بر سیستم موفقیت دارد و موجب ریسک‌پذیری افراد می‌شود. بنابراین ترشح کم‌وزیاد دوپامین از مغز انسان باعث ایجاد سوگیری یا همان گرایش متعصبانه به یک دیدگاه خاص را به دنبال دارد.
سوگیری‌های رفتاری، صرف‌نظر از منبع شکل‌گیری آن‌ها، موجب انحراف تصمیم‌ها از مسیر عقلایی مفروض در مکتب مالی متعارف می‌شوند و این هیجانات می‌توانند افراد را به سمت اتخاذ تصمیم‌های نابهینه سوق دهند. اگرچه پژوهشگران حوزه روانشناسی، روش‌ها و نماگرهای متنوعی را برای طبقه‌بندی و درک بهتر سوگیری‌ها ابداع کرده‌اند، بااین‌وجود استفاده از تقسیم‌بندی (شناختی-احساسی) معقول‌تر به نظر می‌رسد.
چارچوب سوگیری (شناختی-احساسی)
هر فردی، بر پایه مبانی روان‌شناختی، در معرض و تیررس سوگیری‌هایی است که واکنش‌های او در مواجهه با پدیده‌ها و اخذ تصمیمات را تحت تأثیر قرار می‌دهد. این سوگیری‌ها را می‌توان در دو طبقه شناختی و احساسی قرار داد. تجربه نشان داده است که سوگیری‌های شناختی در مقایسه با سوگیری‌های احساسی، آسان‌تر تصحیح می‌گردند. سوگیری‌های شناختی را می‌توان به‌عنوان نقاط کور یا تحریف‌های موجود در ذهن آدمی نیز قلمداد کرد. ازآنجاکه سوگیری‌های شناختی ناشی از استدلال معیوب هستند، بنابراین با آموزش، ارائه اطلاعات و مشاوره‌های بهتر غالباً می‌توان آن‌ها را اصلاح کرد. در عرصه سرمایه‌گذاری، هیجانات می‌توانند افراد را به سمت اتخاذ تصمیم‌های نابهینه سوق دهند. کنترل هیجانات اغلب ناممکن است، ازاین‌رو فقط می‌توان یک سوگیری احساسی را تشخیص داد و با آن کنار آمد. سرمایه‌گذاران هنگامی‌که با سوگیری‌ها کنار می‌آیند، درواقع این سوگیری‌ها را پذیرفته و تصمیم می‌گیرند آن‌ها را بازشناخته و تعدیل کنند (نه اینکه درصدد کاهش یا حذف آن‌ها باشند). این تفکیک نه‌تنها ساده و قابل‌درک است که چارچوب سودمندی را برای پی بردن به نحوه شکل‌گیری تیپ‌های رفتاری مختلف سرمایه‌گذاران فراهم می‌آورد.
«ماهنامه بورس» در شماره‌های آتی، برخی از سوگیری‌های رفتاری شایع سرمایه‌گذاران را مطرح می‌کند تا در خلال بحث پیرامون رایج‌ترین سوگیری‌ها از منظر مالی رفتاری، به افراد کمک شود تصمیم‌هایی درست و به‌جا اتخاذ کرده و از این طریق، سبک زندگی مالی خود را بهبود بخشند.
همچنین در ماهنامه بورس به بحث و تبادل نظر درباره تیپ‌های شخصیتی مختلف سرمایه‌گذاران خواهیم پرداخت، چراکه تیپ شخصیتی سرمایه‌گذاران بر فعالیت مغز آن‌ها و درنتیجه روانشناسی فعالیت آن‌ها تأثیر به‌سزایی دارد. از طرفی، با علم به اینکه سرمایه‌گذاران مهم‌ترین عناصر تشکیل‌دهنده بازار هستند، ابعاد شخصیتی آن‌ها تأثیر بسیاری بر رفتار بازار دارد، به‌عبارت‌دیگر این سرمایه‌گذاران هستند که بازار را می‌سازند.
