دکتر حمید اسکندری
کارشناس مسئول واحد تحقیق و توسعه بورس تهران
صندوق‌های قابل معامله در بورس (ETFs) به‌عنوان یکی از نوآوری‌های برجسته در حوزه سرمایه‌گذاری، تحولی شگرف در صنعت مالی ایجاد نموده‌اند. این ابزار مالی که نخستین بار در سال ۱۹۹۰ میلادی در بورس تورنتو معرفی گردید، به‌سرعت به یکی از محبوب‌ترین و پرطرفدارترین ابزارهای سرمایه‌گذاری در سطح جهانی تبدیل شد. با ارائه دسترسی آسان به سبدی متنوع از دارایی‌ها، صندوق‌ها امکان سرمایه‌گذاری در طیف وسیعی از بازارها ازجمله سهام، اوراق قرضه و کالا را برای سرمایه‌گذاران فراهم آوردند. این ویژگی منحصربه‌فرد، به همراه هزینه‌های مدیریت پایین‌تر نسبت به بسیاری از صندوق‌های سرمایه‌گذاری مشترک، سبب رشد چشمگیر تعداد و حجم دارایی تحت مدیریت این صندوق‌ها در سراسر جهان شده است. بررسی آمارها نشان می‌دهد که حدود یک دهه پس از راه‌اندازی این بازار، یعنی در سال ۲۰۰۳ میلادی، ۲۷۶ صندوق قابل معامله با حجم دارایی تحت مدیریت ۲۰۴ میلیارد دلار در بازارهای جهانی وجود داشت. این ارقام در کمتر از دو دهه بعد به طرز قابل‌توجهی افزایش یافت و در پایان سال ۲۰۲۳ به ترتیب به حدود ۱۲ هزار صندوق با دارایی تحت مدیریت بیش از ۶ تریلیون دلار رسید.
عوامل متعددی در رشد سریع و گسترده این نوع از صندوق‌های سرمایه‌گذاری مؤثر بوده است. ازجمله این عوامل می‌توان به «افزایش آگاهی سرمایه‌گذاران نسبت به مزایای این ابزار»، «توسعه زیرساخت‌های بازار»، «دسترسی آسان به طیف گسترده‌ای از دارایی‌ها»، «نقدشوندگی بالا»، «کاهش هزینه‌های معاملاتی»، «امکان سرمایه‌گذاری مجدد سود تقسیمی سهام به‌صورت خودکار»، «قابلیت خرید با سرمایه‌های اندک»، همچنین «تنوع روزافزون صندوق‌های قابل معامله» اشاره نمود. این مزایا نه‌تنها سرمایه‌گذاران خرد بلکه سرمایه‌گذاران حرفه‌ای و سرمایه‌گذاران حقوقی را نیز به سمت سرمایه‌گذاری در آنها سوق داده و بر محبوبیت روزافزونشان در بازارهای مالی افزوده است.
علاوه بر مزایای متعدد یادشده، «توسعه فناوری‌های نوینی همچون بلاکچین» نیز تحولاتی شگرف در این بازار ایجاد کرده است. با ظهور ارزهای دیجیتال بر بستر بلاکچین به‌ویژه بیت‌کوین، تقاضای سرمایه‌گذاران برای دسترسی به این بازار نوظهور به‌شدت افزایش یافته است. در پاسخ به این تقاضا، بورس‌های معتبر جهانی همچون بورس نیویورک، سوئیس، هنگ‌کنگ و فرانکفورت آلمان اقدام به راه‌اندازی صندوق‌های قابل معامله‌ای کرده‌اند که دارایی پایه آنها بیت‌کوین یا سایر رمزارزهای محبوب است. این صندوق‌های قابل معامله رمزارزی با ارائه مزایایی همچون «حذف نیاز به کیف پول دیجیتال و مشکلات مرتبط با آن»، «سهولت در انجام معاملات»، «امکان استفاده از این صندوق‌ها به‌عنوان وثیقه برای دریافت اعتبار یا تسهیلات»، همچنین «نظارت دقیق نهادهای ناظر بر بازارهای سرمایه»، جذابیت ویژه‌ای برای سرمایه‌گذاران ایجاد کرده‌اند. درواقع، سرمایه‌گذاران با سرمایه‌گذاری در این صندوق‌ها می‌توانند به‌طور غیرمستقیم در بازار رمزارزها حضور داشته باشند، بدون اینکه نیاز به دانش فنی عمیقی در این زمینه داشته باشند. به عبارتی، توسعه فناوری‌های بلاکچین و ظهور رمزارزها، مرزهای نوینی را در صنعت سرمایه‌گذاری گشوده است. پیش‌بینی می‌شود که با پیشرفت بیشتر این فناوری‌ها و افزایش پذیرش رمزارزها در سطح جهانی، بازار صندوق‌های قابل معامله رمزارزی نیز رشد چشمگیری داشته باشد.
همچنین، توسعه محصولات جدید مبتنی بر بلاکچین مانند توکن‌های غیرقابل تعویض (NFTs) و سایر انواع توکن‌ها، می‌تواند منجر به ایجاد صندوق‌های قابل معامله نوینی شود که به سرمایه‌گذاران امکان دسترسی به طیف گسترده‌ای از دارایی‌های دیجیتال را فراهم آورد.
می‌توان گفت صندوق‌های قابل معامله در سطح جهان، با تکیه بر مزایای متعدد خود و با بهره‌گیری از فناوری‌های نوین، به یکی از مهم‌ترین ابزارهای سرمایه‌گذاری در عصر دیجیتال تبدیل شده‌اند. با توجه به اهمیت «تنوع‌بخشی به ابزارهای سرمایه‌گذاری» و «افزایش کارایی بازار سرمایه»، طراحی این ابزار در بازار سرمایه ایران نیز در دستور کار قرار گرفت و در سال ۱۳۹۲ اولین صندوق قابل معامله در بازار سرمایه ایران رونمایی شد. با آشنایی بیشتر سرمایه‌گذاران و ارائه صندوق‌های متنوع در بازار تلاش شد که سرمایه‌های بیشتری به سمت این صندوق‌ها سوق داده شود. در بازار سرمایه ایران در پایان سال ۱۳۹۲ تعداد ۵ صندوق قابل معامله وجود داشت که با رشدی پیوسته در سال جاری تعداد آنها به بیش از ۱۵۰ صندوق (سهامی، مختلط، درآمد ثابت) رسیده است. از علل اصلی این رشد سریع و گسترده در بازار سرمایه، می‌توان به ارائه طیف متنوعی از انواع صندوق‌های قابل معامله در بازار اشاره کرد. هم‌اکنون طیف وسیعی از صندوق‌های قابل‌معامله مانند صندوق‌های سهامی، شاخصی، اهرمی، بخشی، مختلط، با درآمد ثابت، پروژه، زمین و ساختمان، املاک و مستغلات، خصوصی، صندوق در اوراق بهادار مبتنی بر سپرده کالایی و صندوق در صندوق در دسترس سرمایه‌گذاران قرار دارد.
صندوق‌های قابل معامله در ایران با وجود توسعه مستمر و مزایای متعددی که دارند، با چالش‌های مختلفی روبرو هستند. این چالش‌ها، مسیر پیشرفت این ابزار جذاب را دشوار کرده و مانع از بهره‌برداری از پتانسیل کامل آنها شده است. ازجمله مهم‌ترین چالش‌های پیش روی این صندوق‌ها می‌توان به «کاستی سازوکار بازارگردانی»، «آشنایی اندک آحاد جامعه با جزئیات مربوط به سرمایه‌گذاری در صندوق‌ها»، «نبود تنوع کافی در برخی از بخش‌ها» و «مقررات پیچیده» اشاره کرد. این چالش‌ها، مانع از رشد بیشتر و بهره‌برداری کامل از پتانسیل‌های این ابزار مالی شده است. امید است با رفع موانع موجود، این صندوق‌ها به ابزاری کارآمد برای پاسخگویی به نیازهای متنوع سرمایه‌گذاران، ازجمله سرمایه‌گذاران خرد، تبدیل شده و به رشد پایدار بازار سرمایه کمک کنند.
