تلاش نمایندگان مجلس برای جاماندگان سهام عدالت
دکتر مهران محمدی
سردبیر
بسم الله الرحمن الرحیم
بر مبنای طرح سهام عدالت که با هدف کمک به دهک‌های پایین درآمدی و اقشار آسیب‌پذیر به اجرا درآمد، به واجدین شرایط تعدادی از سهام ۴۹ شرکت دولتی به ارزش ۵۰۰ هزار تومان و بعداً تا یک میلیون تومان واگذار شد. اگرچه در سال‌های ۱۳۸۵ و ۱۳۸۶ در مجموع به سه گروه از مشمولان طرح، سود پرداخت شد اما سپس پرداخت سود متوقف شد و سهام‌داران عدالت، بازدهی یا سودی از ناحیه این اوراق نداشتند. علت توقف پرداخت سود سهام عدالت به مشمولین این بود که طبق این طرح باید ارزش سهام شرکت‌های دولتیِ واگذارشده، به‌جای اینکه از بودجه عمومی پرداخت شود و بار آن به دولت تحمیل شود، از محل سود سهام پرداختی شرکت‌های دولتی مشمول طرح که به سهام عدالت تعلق می‌گیرد، پرداخت شود. این روند تا اردیبهشت ۱۳۹۹ به همین منوال ادامه یافت تا اینکه در نهم اردیبهشت‌ماه ۱۳۹۹، اجازه آزادسازی سهام عدالت با صدور ابلاغیه‌ای از طرف مقام معظم رهبری به دولت داده شد که بر این اساس دارندگان سهام عدالت امکان فروش سهام خود را به دست آوردند. فرایند اجرایی این آزادسازی نیاز به فراهم شدن زیرساخت‌هایی داشت که پس از مرتفع شدن این نیازها و سپری شدن مراحل مربوط به انتخاب روش آزادسازی مستقیم یا غیرمستقیم توسط مردم، سرانجام در ۱۹ مردادماه امکان فروش ۶۰ درصد از سهام عدالت برای سهام‌دارانی که روش مستقیم را انتخاب کرده بودند فراهم شد. علت اعمال این محدودیت بر میزان فروش سهام عدالت نیز عمدتاً این بوده که فروش سهام مذکور سبب ایجاد فشار عرضه در بازار سرمایه و درنتیجه کاهش ارزش سهام شرکت‌های پذیرفته‌شده ازجمله شرکت‌های دولتی موجود در سبد سهام عدالت نشود. به‌علاوه هدف اصلی طرح سهام عدالت، بهره‌مندی اقشار ضعیف جامعه از یک منبع درآمد پایدار بود و دولت با قرار دادن این محدودیت سعی در نگه‌داشتن بیشتر این سهام در مالکیت اقشار مذکور داشت. البته بحث‌هایی در مورد مشمولان طرح سهام عدالت و طریقه شناسایی آن‌ها مطرح‌شده که سبب تشکیک در مورد شمول برخی از اقشار ضعیف درآمدی در این طرح شده است. علت این بحث‌ها که ریشه‌هایی منطقی دارد از آنجا نشأت می‌گیرد که در ابتدا قرار بود که سهام عدالت به دهک‌های پایین درآمدی واگذار شود. به‌این‌ترتیب که اگرچه در ابتدا قرار بود سهام عدالت به‌تمامی هم‌وطنانی که ۱۵ سال کامل دارند، با اولویت دهک‌های پایین درآمدی واگذار شود اما در اواسط سال ۸۵ این تصمیم تغییر کرد و دامنه شمول افراد دریافت‌کننده سهام عدالت، دو دهک پایین درآمدی اعلام شد. در فروردین‌ماه سال ۸۸، مجدداً اقشار اهداف طرح سهام عدالت به ۶ دهک پایین درآمدی به صورتی که ۲ دهک پایین درآمدی آن با اولویت روستاییان و عشایر بود، تغییر کرد. تا این مرحله کماکان در دریافت سهام عدالت، اولویت با دهک‌های پایین درآمدی بود به‌طوری‌که در سال ۸۴ و در مرحله اول، ۷ و نیم میلیون نفر مشمول طرح شناسایی شدند که از افراد نیازمند طرح شهید رجایی، کمیته امداد امام خمینی (ره) و افراد تحت حمایت سازمان بهزیستی کل کشور بودند. در مرحله دوم نیز روستاییان و عشایر کشور که حدود ۱۷ میلیون نفر بودند، به‌عنوان واجدین شرایط دریافت سهام عدالت شناسایی شدند؛ اما پس از آن اقشار جمعیتی به‌جای دهک‌های پایین درآمدی مشمول طرح شدند که شامل شاغلین دستگاه‌های اجرایی، بازنشستگان کشوری، لشگری، تأمین اجتماعی و کارکنان شاغل در شهرداری‌ها، کارکنان نهادهای دست‌اندرکار امر شناسایی و واگذاری سهام عدالت، می‌شد. این امر سبب شد که طرح سهام عدالت اندکی با هدف اولیه‌اش که حمایت از نیازمندان و افزایش مشارکت آنان در اقتصاد ملی بود فاصله بگیرد. علاوه بر این، طرح سهام عدالت نیازمند نگرشی فرایندمحور است که در آن امکان پوشش نوزادان متولدشده و افرادی که شرایط درآمدی آن‌ها به‌گونه‌ای تغییر کرده که مشمول دریافت سهام عدالت می‌شوند، نیز وجود داشته باشد. این دغدغه‌ها سبب شده که اخیراً نمایندگان مجلس به دنبال پیگیری واگذاری سهام عدالت به‌جاماندگان از طرح سهام عدالت باشند که به نظر می‌رسد امری لازم و ضروری باشد.
