مالی رفتاری و سوگیری‌های شناختی – احساسی
ليلا برجعلی
كارمند تعالی سازمانی بورس اوراق بهادار تهران
مقدمه
احساسات نقش بسیار مهمی در موفقیت یا عدم موفقیت سرمایه‌گذار ایفا می‌کنند. از‌آنجا‌که سرمایه‌گذاران برخی اوقات منطقی تصمیم نمی‌گیرند و براساس احساسات و تحت تأثیر شرایط موجود عمل می‌کنند، لذا این گرایش‌های احساسی و طبیعی افراد باعث می‌شوند در مواردی واکنش‌هایی کم یا زیاد توأم با هیجان رخ داده و در نتیجه به بروز سوگیری‌های رفتاری مختلف منجر شوند.
این سوگیریها در دو چارچوب شناختی و احساسی قرار می‌گیرند. سوگیری‌های شناختی باعث اختلال در شناخت شده و از واقعیت، تصویری نادرست ایجاد می‌کنند که این امر موجب بروز خطا در ادراک و در نهایت خطا در تصمیم‌گیری می‌شود. این در حالی است که احساسات نیز نقش بسیار مهمی در موفقیت یا عدم موفقیت یک معامله‌گر بازی می‌کنند و می‌تواند بر شیوه تعقل فرد تأثیرگذار بوده و در نتیجه یک سوگیری احساسی را برای سرمایه‌گذار به همراه بیاورند.
در فرآیند تصمیم‌گیری، مهم‌ترین مرحله، شناخت و دریافت صحیح اطلاعات پیرامون یک موضوع است. هر اندازه که این شناخت به‌شکل بهتری انجام شده و کامل‌تر باشد، بدیهی است که در ادامه مراحل تصمیم‌گیری، کار به‌نحو بهتری دنبال می‌شود و در غیر این‌صورت، تصمیم‌گیری پیامد مناسبی نخواهد داشت. شناخت‌ها با چگونگی اندیشیدن انسان‌ها در ارتباط هستند و چارچوبی را برای درک شیوه پندار و کردار افراد در رابطه با ثروت شخصی‌شان فراهم می‌کنند.
در ادامه، در خصوص سه مورد از سوگیری‌های شناختی بحث خواهیم کرد.
سوگیری باورگرایی
افراد تمایل دارند ایده‌های مطابق با باورشان را از لابه‌لای ایده‌های مختلف بپذیرند و ایده‌هایی که با اعتقاد آن‌ها در تضاد است را کم یا بی‌ارزش قلمداد کنند. به بیان دیگر، این سوگیری، انتخاب گزینشی از بین اطلاعاتی است که ایده‌های فرد را تأیید می‌کنند. تحقیقات انجام‌شده نشان می‌دهد افراد به اطلاعاتی که آن‌ها را تأیید می‌کنند وزن بیشتری می‌دهند. دلیل بروز سوگیری مذکور نیز این است که کنار آمدن با شواهدی که مؤید نظرات فرد هستند برای وی راحت‌تر از کنار آمدن با شواهدی است که در تناقض با نظرات او می‌باشد.
این سوگیری سرمایه‌گذاران را وا‌می‌دارد که به نگهداری پرتفوی غیرمتنوع ادامه دهند یا سبب می‌شود که کارکنان یک شرکت به سهام شرکتی که در آن مشغول به فعالیت هستند، بیش از اندازه اطمینان داشته باشند و یا تنها از اطلاعاتی استفاده کنند که همسو با عقایدشان بوده و نظرات آن‌ها را تأیید می‌کند. هنگامی‌که از وجود سوگیری باورگرایی (سوگیری تأیید) مطلع باشید، در‌خواهید یافت که ممکن است فرآیند تصمیم‌گیری شما از این طریق دچار آسیب شود.
سوگیری محافظه‌کاری
نوعی فرآیند ذهنی است که باعث می‌شود فرد به دیدگاه و پیش‌بینی قبلی خود متکی بوده و تمایلی برای دریافت اطلاعات جدید نداشته باشد. چنین فردی در برابر اطلاعات جدید واکنشی سریع از خود نشان نداده و یا دیر عکس‌العملی نشان می‌دهد، لذا در هنگام مواجهه با تصمیم‌های پرمخاطره تمایل دارد تا با پیش‌بینی و برآورد شرایط موجود، خود را در ایمن‌ترین قسمت موجود نگه داشته و در نتیجه نتواند به‌عنوان یک فرد منطقی در مواجهه با اطلاعات و شواهد جدید واکنش سریع و مناسب داشته باشد که سبب می‌شود اصطلاحاً از بازار عقب بماند. گاهی محافظه‌کاری بیش از حد می‌تواند حتی خطرناک‌تر از احتیاط نکردن باشد.
بدیهی است که با رخ دادن سوگیری مزبور، سرمایه‌گذار رفتاری غیر‌منعطفانه نسبت به اطلاعات جدید خواهد داشت و ترجیح می‌دهد آسان‌ترین گزینه یعنی پایبندی به اطلاعات و عقاید قبلی خود را برگزیند. همچنین، سوگیری محافظه‌کاری باعث می‌شود سرمایه‌گذار فرصت‌های سودآور بسیاری را از دست داده و این تصمیم‌گیری منجر به ایجاد ضرر برای وی شود.
سوگیری پس‌نگری
برخی افراد تمایل دارند پس از روی دادن موضوعی، خود را در پیش‌بینی آن موفق اعلام کنند. این افراد بعد از اینکه موضوعی اتفاق افتاد این‌گونه بیان می‌کنند که «پیش‌بینی من هم همین بوده» و یا مثلاً «از اولش می‌دانستم که این‌جوری می‌شود». این باور غلط باعث ایجاد سوگیری پس‌نگری می‌شود. سرمایه‌گذارانی که در معرض این سوگیری قرار می‌گیرند، در زمان تصمیم‌گیری با خیال راحت دست به اقداماتی می‌زنند که از احتمال موفقیت در آن اطلاعات مناسبی ندارند، در اصطلاح در حالتی از امنیت دروغین دست به اتخاذ تصمیم می‌زنند. هرچند این افراد خود را در این تصمیم‌گیری موفق ارزیابی می‌کنند، اما اگر فردی از توانایی خود در پیش‌بینی به‌درستی آگاهی داشته باشد، می‌تواند در مواردی که اشتباه کرده و اشتباه خود را نیز قبول کرده، یادگیری داشته باشد و برای رویدادهای آتی، موارد مشابه را درست پیش‌بینی کند. این موارد مربوط به حالتی است که فرد دچار سوگیری مزبور نباشد، اما زمانی‌که فرد دچار این سوگیری می‌شود، فرصت یادگیریِ پس از اشتباه خود را از دست می‌دهد.
نتیجه‌گیری
سوگیری‌های شناختی در فرآیند شناخت انسان آثار نا‌مطلوب گذاشته و آن را دچار خدشه می‌کنند؛ چراکه اگر فرآیند شناخت به‌درستی انجام نشود، تصمیم‌گیری نیز در معرض خطا قرار می‌گیرد. هرکدام از سوگیری‌های رفتاری معرفی‌شده موجب می‌شود سرمایه‌گذاران هنگام اتخاذ تصمیمات خود درک نادرستی از شرایط موجود داشته باشند و چنین اتفاقی سبد دارایی آن‌ها را با خطر متضرر شدن مواجه می‌کند، لذا با درک درست و به‌جای هرکدام از سوگیریها می‌توان بازار سرمایه و رفتار فعالان آن را شناخته و در رفع برخی تنگناهای ناشی از این الگوهای رفتاری بهتر عمل کنیم.
در این شماره، به معرفی سه سوگیری باورگرایی (تمایل سرمایه‌گذار به باورها و اعتقادات فکری خود و پیاده‌سازی آن‌ها در تصمیم‌گیری‌های مرتبط با سرمایه‌گذاری)، سوگیری محافظه‌کاری (ماندن در امن‌ترین نقطه موجود در هنگام تصمیم‌گیری‌ها) و در آخر سوگیری پس‌نگری (گرایش ناآگاهانه فرد به باخبر شدن از هر رویداد، پس از رخ دادن آن) پرداخته شد. در شماره‌های آتی به بحث درباره دیگر سوگیری‌های شناختی و احساسی خواهیم پرداخت.
