مدیریت شرایط نامتعارف توسط بورس‌های اوراق بهادار با تأکید بر تجربه بحران کرونا
دکتر حمید اسکندری
کارشناس مسئول واحد تحقیق و توسعه بورس تهران
مقدمه
بازارهای مالی گاهی اوقات با شرایط غیرطبیعی یا بحران‌هایی مواجه می‌شوند که باعث ایجاد بی‌نظمی در بازار و بروز اخلال در عملکرد بورس‌ها می‌شود. آخرین و بزرگترین بحرانی که بورس‌های دنیا را با چالش مواجه کرد، شیوع ویروس کرونا بود. با شیوع این بیماری و ترس فعالان بازارهای مالی از آثار آن، بورس‌ها با نوسانات شدید و افت سنگین قیمت‌ها مواجه شدند. پیش از وقوع چنین شرایطی، بورس‌ها برای چگونگی مواجهه و مدیریت بحران، دستورالعمل‌های دقیق و شفافی تدوین کرده‌اند. بر اساس این دستورالعمل‌ها بورس‌ها می‌توانند مجموعه‌ای از اقدامات شامل تغییر ریزساختار بازار، اعمال محدودیت در استفاده از ابزارهای مالی، تغییر الزامات گزارش‌دهی و راهبری شرکتی و امثال آن را برای مدیریت شرایط به‌کار گیرند. البته علاوه بر بورس‌ها، مدیران صندوق‌های سرمایه‌گذاری نیز دارای اختیاراتی برای مدیریت شرایط هستند که با استفاده از آنها می‌توانند از هجوم سرمایه‌گذاران برای ابطال واحدهای سرمایه‌گذاری جلوگیری کرده و از افزایش میزان عرضه سهام در بازار بکاهند. در این راستا، گزارش پیش‌رو به بیان خلاصه‌ای از اقدامات انجام‌شده در کشورهای مختلف برای مدیریت بحران ناشی از شیوع کرونا پرداخته است.
۱- تعریف شرایط نامتعارف بازار
بورس‌های اوراق بهادار برای داشتن آزادی عمل در مدیریت بازار در شرایط مختلف از ارائه تعریفی دقیق و محدودکننده خودداری کرده‌اند؛ اما به‌صورت معمول و مطابق دستورالعمل MIFID II سه وضعیت برای بازار با عناوین بازار عادی یا نرمال۱ ، شرایط اضطراری۲ و شرایط نامتعارف ۳تعریف می‌شود. بر این اساس، شرایط اضطراری به وضعیتی گفته می‌شود که بورس بنا به دلایل خاصی قادر به ارائه خدمات نیست. در چنین شرایطی تمام معاملات در بورس متوقف می‌شود و معمولاً سقفی برای مدت این توقف در نظر گرفته نمی‌شود. برخی از وقایعی که منجر به اعلام شرایط اضطراری در بازار می‌شود عبارت است از:
۱٫ مشکل فنی سیستم معاملات؛
۲٫ مشکل فنی در سیستم تسویه و پایاپای معاملات بازار؛
۳٫ بلایای طبیعی مانند سیل، زلزله، آتش‌سوزی و امثال آن؛
۴٫ رویدادهای اجتماعی از جمله آشوب، بمب‌گذاری، شورش، خرابکاری و امثال آن؛
۵٫ مشکلات در زیرساخت‌های بازار از جمله قطع برق و امثال آن.
وضعیتی که در آن بازار شامل شرایط اضطراری و نامتعارف نشود به شرایط عادی معروف است. شرایط نامتعارف در بازار به وضعیتی گفته می‌شود که تغییرات کوتاه‌مدت شدید در حجم و قیمت معاملات ایجاد شود. در مقررات برای میزان تغییرات حجم و قیمت که منجر به ورود به شرایط نامتعارف می‌شود، اعداد مشخصی بیان نشده است و اعلام چنین شرایطی در اختیار بورس است. البته بیشتر بورس‌ها در ارتباط با شروع شرایط نامتعارف در بازار دارای سازوکارهای کنترل نوسان هستند. به‌عنوان‌مثال برخی بورس‌ها همانند بورس‌های نیویورک، نزدک، برزیل، کره جنوبی، تایلند، مالزی، اندونزی و استانبول برای مدیریت چنین شرایطی از متوقف‌کننده خودکار بازار۴ استفاده می‌کنند. در بورس‌های یادشده، چنانچه مقدار شاخص بورس نسبت به مقدار شاخص در روز معاملاتی قبل به میزان مشخصی افت کند، معاملات کل بازار متوقف می‌شود. معمولاً در ارتباط با افت شاخص سه سطح تعریف می‌شود. در صورت افت شاخص و رسیدن به سطح اول و دوم، توقف خودکار (بین ۳۰ دقیقه تا یک ساعت) در بازار اعمال می‌شود و چنانچه افت شاخص ادامه پیدا کند و به سطح سوم برسد، بازار تا پایان روز متوقف خواهد شد. البته توقف کل بازار در برخی بورس‌ها همچون بورس ملی هند و شن‌زن چین، علاوه بر افت شاخص برای رشد آن نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد؛ یعنی در صورت نوسان شدید شاخص، تمام بازار متوقف خواهد شد. شرایط توقف در هر سطح، بازه زمانی توقف و نحوه‌ی بازگشایی بازار پس از آن به‌صورت کامل در دستورالعمل‌های مربوطه بورس‌های اوراق بهادار تعریف می‌شود۵ .
۲- مروری بر چگونگی مدیریت شرایط نامتعارف بازار
شیوع ویروس کرونا و ترس فعالان بازارهای مالی از تبعات آن، باعث افت شدید شاخص بورس‌های اوراق بهادار شد. موج نااطمینانی حاصل از انتشار این ویروس منجر به ایجاد شرایط نامتعارف در بازارهای مالی و انجام اقدامات گسترده‌ای برای مواجهه با شرایط جدید شد. به علت اهمیت این موضوع، صندوق بین‌المللی پول نیز گزارشی در مورد اقدامات بورس‌ها در مواجه با بحران کرونا تهیه کرده و نظرات خود در این ارتباط را بیان کرده است. صندوق بین‌المللی پول به بورس‌ها توصیه کرده، بستن کل بازار را به‌عنوان آخرین گزینه مورد استفاده قرار دهند و تنها در شرایطی اقدام به این کار کنند که تمام روش‌های دیگر مدیریت بحران بی‌اثر باشند و راهی به غیر از بستن بازار برای محدود کردن بی‌نظمی در بازار امکان‌پذیر نباشد. حتی در صورتی که بحران منجر به نوسان‌های شدید قیمتی شود و به سامانه معاملات فشار وارد کند، ضروری است که بازار همچنان قادر به ایفای وظایف خود همچون ایجاد نقدشوندگی و تسهیل کشف قیمت برای سرمایه‌گذاران باشد. ضروری است که بورس آثار منفی بسته شدن بازار همانند هجوم برای خروج سرمایه از بازار را پیش از بستن بازار در نظر بگیرد زیرا حتی شایعه بسته شدن بازار ممکن است بر اعتماد سرمایه‌گذاران اثر منفی بگذارد و منجر به از بین رفتن نظم بازار شود. علاوه بر این تأکید کرده که شرایط بستن و بازگشایی بازار، پیش از بروز بحران باید به‌صورت شفاف تعیین شده و در دسترس سرمایه‌گذاران و سایر فعالان بازار باشد. در ادامه‌ی این گزارش، توصیه‌های صندوق برای مدیریت بحران بیان شده است. به‌منظور درک بهتر این توصیه‌ها با استفاده از اطلاعات منتشره در تارنمای بورس‌ها، مثال‌هایی برای توصیه‌ها ارائه شده است.
۱-۲- تغییر ریزساختار بازار
اولین توصیه صندوق بین‌المللی به بورس‌ها برای حفظ اثربخشی ریزساختار بازار به‌ویژه سازوکارهای کنترل نوسان مانند دامنه نوسان و متوقف‌کننده خودکار بازار، تعریف دقیق و شفاف این سازوکارها است. همچنین تأکید شده که این سازوکارها باید به‌صورت منظم و بر اساس شرایط بازار، مورد بازنگری و بازتنظیم قرار گیرند. در ضمن برای اطمینان از عملکرد صحیح آنها و درک صحیح ارکان از چگونگی کارکرد این سازوکارها و وظایف خود در پیاده‌سازی آنها، قانون‌گذار باید اطمینان حاصل کند که درک شفافی از مقررات مربوط به این حوزه بین ارکان و فعالان بازار وجود دارد. بورس باید به این نکته توجه داشته باشد که استفاده از این سازوکارها تنها برای حفظ نظم و شفافیت در بازار است و نباید از این تغییرات برای جلوگیری از ریزش قیمت در بازار استفاده کرد. برای درک بهتر تغییر در ریزساختار بازار در پی وقوع بحران کرونا، در ادامه برخی از اقدامات انجام‌شده توسط بورس‌های اوراق بهادار بیان شده است:
بورس استانبول: در مارس سال ۲۰۲۰ میلادی این بورس دامنه نوسان شرکت‌های حاضر در تابلو BIST Stars و تابلو BIST Main را از ۲۰± درصد و ۱۵± درصد به ۱۰± درصد کاهش داد. علاوه بر این دامنه نوسان مورد استفاده برای صندوق‌های قابل معامله و صندوق‌های زمین و ساختمان نیز از ۲۰± درصد به ۱۰± درصد کاهش یافت. پیش از بحران، چنانچه قیمت سهم شرکت حاضر در تابلو BIST Stars در یک روز معاملاتی دچار نوسان ۱۰ درصدی می‌شد، معاملات این سهم به‌صورت خودکار برای مدت ۵ دقیقه متوقف می‌شد. برای شرکت‌های حاضر در تابلو BIST Main نیز در صورت نوسان ۷/۵ درصدی توقف خودکار ۱۵ دقیقه‌ای اعمال می‌شد. پس از بحران، مدت‌زمان توقف از ۵ و ۱۵ دقیقه به ۳۰ دقیقه افزایش یافت. همچنین این بورس در سال ۲۰۲۰ برای اولین بار استفاده از متوقف‌کننده خودکار بازار را به تصویب رساند و اجرایی کرد.
بورس مالزی: این بورس در ژانویه سال ۲۰۲۰ میلادی اقدام به اعمال تغییرات در ریزساختار بازار کرد و از دامنه نوسان نامتقارن برای مواجهه با این بحران بهره برد. این بورس برای سهم‌های موجود در شاخص KLCI که قیمت آنها بیش از ۱ رینگت بود از دامنه نوسان ایستای ۳۰± درصدی استفاده می‌کرد که پس از بحران به ۳۰+ و ۱۵- درصد تغییر پیدا کرد. همچنین دامنه پویای سهم‌های یادشده ۸± درصد بود که پس از بحران به ۸+ و ۵- کاهش پیدا کرد. این کاهش دامنه در ارتباط با سایر تابلوهای سهام نیز اعمال شد. در ارتباط با توقف خودکار بازار نیز این بورس محدودیت‌ها را سخت‌تر کرد. بدین معنا که قبل از بحران، سه سطح افت شاخص ۱۰، ۱۵ و ۲۰ درصدی در نظر گرفته شده بود که پس از بحران به دو سطح ۱۰ و ۱۵ درصد تبدیل شد. قبلاً در صورتی که شاخص ۲۰ درصد افت می‌کرد، کل بازار تا انتهای نشست معاملات متوقف می‌شد. در حالی که در بحران در صورت افت ۱۵ درصدی شاخص این اتفاق رخ می‌داد. همچنین این بورس به کارگزاران اجازه داد تا بتوانند وثایقی همچون اوراق قرضه، واحدهای سرمایه‌گذاری در انواع صندوق‌های سرمایه‌گذاری، طلا و دارایی‌های غیرمنقول از مشتریان خود دریافت کنند.
بورس تایلند: در مارس سال ۲۰۲۰ میلادی دامنه نوسان معاملات سهام، ابزارهای مشتقه و صندوق‌های قابل معامله در این بورس از ۳۰± درصد به ۱۵± درصد کاهش یافت. پیش از بحران کرونا، توقف خودکار کل بازار نیز در دو سطح تعریف شده بود. در سطح اول با افت ۱۰ درصدی شاخص، توقف ۳۰ دقیقه‌ای و با افت ۲۰ درصدی شاخص، توقف ۶۰ دقیقه‌ای اعمال می‌شد، اما پس از بحران پس از افت ۸ درصدی توقف ۳۰ دقیقه‌ای، سپس در افت ۱۵ درصدی یک توقف ۳۰ دقیقه‌ای دیگر و نهایتاً در سطح ۲۰ درصدی توقف تا انتهای نشست معاملاتی ادامه می‌یافت.
بورس فیلیپین: این بورس نیز در مارس ۲۰۲۰ از دامنه نوسان نامتقارن استفاده کرد. در این راستا دامنه نوسان از ۵۰± درصد به ۵۰+ و ۳۰- تغییر پیدا کرد. همچنین این بورس برای کاهش اثر بحران اقدام به کاهش دو و نیم ساعته زمان معاملات نیز کرد؛ یعنی پایان نشست معاملاتی در این بورس ساعت ۱۵:۳۰ بود که پس از بحران به ۱۳:۰۰ کاهش یافت.
بورس ابوظبی امارات متحده عربی: حد بالای دامنه نوسان در این بورس ۱۵+ درصد و حد پایین آن ۱۰- درصد بود که برای مواجهه با کرونا حد بالا تغییر نکرد اما حد پایین به ۵- درصد کاهش یافت.
بورس کویت: دامنه نوسان در بورس کویت ۱۰± درصد بود. این بورس نیز در مارس ۲۰۲۰ میلادی برای مواجهه با بحران، اقدام به استفاده دامنه نامتقارن ۵- و ۱۰+ درصدی کرد.
بورس اندونزی: در این بورس نشست صبح از ساعت ۰۰: ۰۹ الی ۱۲:۰۰ بود که پس از بروز بحران به ۰۹:۰۰ الی ۱۱:۳۰ دقیقه کاهش یافت. نشست عصر نیز از ۱۳:۳۰ الی ۱۵:۵۰ بود که به ۱۳:۳۰ الی ۱۴:۵۰ تغییر پیدا کرد. به عبارتی این بورس زمان معاملات را به‌صورت موقت یک و نیم ساعت کاهش داد. این کاهش زمان برای معاملات اوراق بدهی، صندوق‌های قابل معامله و مشتقات نیز اعمال شد. در ارتباط با دامنه نوسان این بورس نیز اقدام به کاهش میزان حداکثر مجاز افت نمود به عبارت بهتر حداکثر افت در دامنه نوسان ۱۰- درصد بود که به ۷- درصد کاهش پیدا کرد. این بورس نیز در این شرایط از دامنه نامتقارن بهره برد.
بورس تداول عربستان صعودی: ساعت معاملات پیوسته در این بورس از ۱۰:۰۰ الی ۱۵:۱۰ دقیقه بود که پس از بحران به ۱۰:۰۰ الی ۱۳:۱۰ کاهش یافت؛ یعنی این بورس زمان معاملات را به میزان دو ساعت کاهش داد.
۲-۲- تنظیم محدودیت‌های موقت
بورس‌ها برای مدیریت شرایط نامتعارف در بازار می‌توانند محدودیت‌های متنوعی را مورد استفاده قرار دهند، ولی در استفاده از آنها باید تبعات و نتایج حاصل از اجرای این محدودیت‌ها را در نظر بگیرند زیرا ممکن است استفاده از آنها به فرآیند کشف قیمت و نقدشوندگی در بازار لطمه بزند. یکی از محدودیت‌هایی که در بحران‌های مالی به کرات مورد استفاده قرار گرفته است، محدودیت استفاده از ابزارهایی همچون فروش استقراضی است. در برخی بورس‌ها فروش استقراضی به‌صورت کامل ممنوع شده و برخی اقدام به وضع مقررات سخت‌گیرانه برای آن کرده‌اند. نکته قابل توجه در ارتباط با محدود کردن فروش استقراضی این است که سرمایه‌گذاران در بخش‌های مختلف بازار با استفاده از این سازوکار معاملاتی استراتژی‌های معاملاتی و وظایف خود را تنظیم کرده‌اند و این‌گونه محدودیت‌ها بر عملکرد و انجام وظایف تأثیر منفی خواهد گذاشت. همچنین فروش استقراضی دارای نقش حمایتی در نقدشوندگی بازار است و محدود کردن آن تنها در جایی باید مورد استفاده قرار گیرد که منجر به ثبات مالی و بهبود اعتماد به بازار شود. شرایط استفاده از چنین محدودیت‌هایی باید در قوانین و مقررات به‌صورت کاملاً شفاف و قابل پیش‌بینی بیان شده و در یک چهارچوب معین و تنها در شرایط ضروری استفاده شود. در ارتباط با محدودیت فروش استقراضی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
بورس مالزی در ۲۴ ام مارس سال ۲۰۲۰ میلادی اقدام به تعلیق موقت فروش استقراضی کرد و این تعلیق تا ۳۱ ام دسامبر سال ۲۰۲۰ میلادی ادامه پیدا کرد.
بورس اندونزی نیز با وقوع بحران انجام معاملات با استفاده از فروش استقراضی را به حالت تعلیق درآورد و ارائه فهرست نمادهایی که دارای قابلیت انجام فروش استقراضی هستند را تا اطلاع‌رسانی بعدی متوقف کرد.
بورس تایوان برای فروش استقراضی روزانه۶ محدودیت سه ماه وضع کرد. بر اساس این محدودیت حجم مجاز برای فروش استقراضی از ۳۰ درصد میانگین حجم معاملات سی روز گذشته به ۱۰ درصد کاهش یافت. علاوه بر این در صورتی که سهمی نسبت به قیمت پایانی روز قبل ۳٫۵ درصد یا بیشتر کاهش یافته باشد، فروش استقراضی تنها با قیمت پایانی روز قبل یا قیمتی بالاتر از آن امکان‌پذیر است.
بورس تایلند نیز پس از بحران قاعده قیمت رو به بالا را مورد استفاده قرار داد. بر اساس این قاعده فروش استقراضی تنها با قیمت‌هایی امکان‌پذیر بود که قیمت فروش از بهترین مظنه فروش بالاتر باشد.
بورس کره جنوبی نیز برای بازه زمانی شش‌ماهه فروش استقراضی را متوقف کرد.
مقام قانون‌گذار بازارها و اوراق بهادار اتحادیه اروپا ( ESMA7) نیز با ممنوعیت فروش استقراضی در این اتحادیه برای بازه سه‌ماهه موافقت نمود.
معمولاً در شرایط نامتعارف در بازار عرضه‌های سنگین وجود دارد و فشار زیادی به سامانه معاملات وارد می‌شود. بورس‌ها معمولاً در چنین شرایطی محدودیت حجم سفارش‌ها برای کل نمادها در بازار را مورد استفاده قرار می‌دهند. بورس باید از قبل شرایط و نحوه‌ی اعمال چنین محدودیتی را تعریف کرده و تدابیری را از پیش در نظر گرفته باشد که در صورت اعمال چنین محدودیتی، قابلیت اجرای سریع و بدون خطای آن وجود داشته باشد.
از دیگر چالش‌های موجود در شرایط نامتعارف، ارسال سفارش‌های پرشمار و سریع توسط الگوریتم‌های معاملاتی است که بخش قابل توجهی از آنها اجرا نشده و صرفاً باعث افزایش بار سامانه معاملاتی می‌شود. در ضمن در بحرانها انگیزه برخی اشخاص برای دستکاری بازار افزایش پیدا کرده و ممکن است اقدام به استفاده از معاملات الگوریتمی برای دستکاری بازار کنند. در چنین شرایطی محدودیت‌های سخت‌گیرانه‌تری همچون نسبت تعداد سفارش به معاملات برای الگوریتم‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد. بر اساس این محدودیت هر الگوریتم به ازای تعداد مشخصی سفارش، باید حداقل یک معامله را انجام دهد، در غیر این صورت متخلف شناخته می‌شود. علاوه بر این مالکان این الگوریتم‌ها باید اطمینان دهند که سیستم آنها در چنین شرایطی به‌صورت مناسبی کار می‌کند و به‌صورت غیرضروری منجر به افزایش فشار به سامانه نمی‌شود. شایان ذکر است که بورس به‌منظور اطمینان از اجرای این انتظارات، باید آنها را به‌صورت شفاف اعلام کند.
۳-۲- تغییر مقررات مربوط به گزارش‌دهی
از ویژگی‌های وجود کارایی قوی و انصاف در بازارهای مالی، افشای کامل و فوری اطلاعات با اهمیت است. افشای فوری به‌ویژه در شرایط نامتعارف و در ارتباط با آثار ناشی از بحران بر کسب و کار ناشران بسیار ارزشمند است. در چنین شرایطی ناشران ملزم هستند که فوراً اقدام به تهیه گزارش اثر بحران بر فعالیت ایشان و نحوه‌ی مدیریت این بحران کنند. ناشران در تهیه این گزارش معمولاً دچار مشکلات زیادی می‌شوند. بورس برای کمک به ناشران در تهیه این گزارش، باید یک راهنما برای آنها تهیه کند که در آن جزییات چگونگی تهیه گزارش بیان شده است. در این راهنما چگونگی بیان آثار بحران بر کسب و کار ناشر، حمایت‌های دولت یا سایر اقدامات حمایتی توسط مقامات، مجموعه اقدامات ناشر برای مدیریت بحران و امثال آن به‌صورت کامل شرح داده شود. بدین وسیله اطلاعاتی شفاف و قابل اطمینان به سرمایه‌گذاران ارائه شده و تلاش می‌شود از میزان ناآگاهی آنها در ارتباط با تبعات بحران و ترس ناشی از آن کاسته شود. ناشر و بورس باید به این نکته توجه داشته باشند که شرایط در بحران متغیر است و بنابراین ممکن است نیاز به به‌روزرسانی گزارش یا بازتنظیم آن در فواصل زمانی بسیار کوتاه‌مدت باشد. با وقوع بحران ممکن است ناشران در انتشار به‌هنگام گزارش‌های خود همچون گزارش سالانه یا صورت‌های مالی با مشکل تهیه و در نتیجه تأخیر در انتشار مواجه شوند. این تأخیر می‌تواند علل مختلفی از جمله در دسترس نبودن کارکنان، محدودیت تردد و امثال آن داشته باشد. در چنین شرایطی بورس می‌تواند با انعطاف بیشتری با ناشران مواجه شده و به‌عنوان مثال با اعطای زمان بیشتری به آنها کمک کند. البته به‌صورت هم‌زمان تأکید بر حفظ کیفیت اطلاعات داشته و با دقت اطلاعات منتشره را نظارت می‌کند. موارد زیر نمونه‌هایی از چنین تغییرات الزامات گزارش‌دهی در دوره وقوع کرونا است.
بورس مالزی به ناشرانی که سال مالی آنها برابر ۳۱ مارس سال ۲۰۲۰ بود، یک ماه زمان اضافی برای ارسال گزارش‌های سالانه و صورت‌های مالی حسابرسی شده اعطا کرد. این زمان اضافه، تنها برای یک‌بار مورد استفاده قرار نگرفت و در ماه‌های بعدی و با ادامه بحران برای گزارش‌های سالانه و گزارش‌های دوره‌ای سایر ناشران نیز مورد استفاده قرار گرفت.
بورس اندونزی دو ماه زمان اضافه به ناشران اعطا کرد تا اقدام به ارسال گزارش‌های سالانه و گزارش‌های ادواری کرده یا اقدام به برگزاری مجامع سالانه خود کنند.
بورس تداول عربستان سعودی طی اطلاعیه‌ای از ناشران درخواست کرد که در صورت وجود مشکل در تهیه گزارش‌های خود در مهلت مقرر با بورس مکاتبه کنند. این بورس به ناشران خود ۲۰ روز فرصت اضافی برای تهیه گزارش‌های سالانه، ادواری و برگزاری جامع را اعطا کرد.
بورس سنگاپور نیز به ناشران خود دو ماه زمان اضافی برای برگزاری مجامع و تهیه گزارش‌های سالانه و ادواری اعطا کرد.
۴-۲- تسهیل راهبری شرکتی
بورس‌ها همواره به دنبال اطمینان از وضع و اجرای صحیح مقررات راهبری شرکتی توسط ناشران هستند. در شرایط نامتعارفی همچون شیوع کرونا، ممکن است ناشران نتوانند تمام مقررات را به درستی اجرا کنند؛ بنابراین توصیه شده که قانون‌گذار و ناظر بازار در این شرایط انعطاف‌پذیری بیشتری از خود نشان دهند. به‌عنوان نمونه می‌توان به تسهیل الزامات مربوط به برگزاری مجامع عمومی اشاره کرد. برای برگزاری مجمع و اخذ تصمیمات مربوطه نیاز به اطلاع‌رسانی به سهامداران، دعوت آنها به مجمع، دریافت آرای آنها و سایر اقدامات مربوطه است. به‌منظور تسهیل برگزاری و پرهیز از تجمیع تعداد زیادی از سهامداران در یک مکان مشخص، بورس باید به شرکت‌ها یادآوری کند که آنها می‌توانند با استفاده از تکنولوژی روز و بدون نیاز به حضور فیزیکی سهامداران، اقدام به برگزاری مجامع کنند. به‌عنوان‌مثال برای مجامع می‌توانند از پلتفرم‌های آنلاین برگزاری مجامع استفاده کنند. همچنین ناشران می‌توانند از دریافت رأی مکتوب ارسالی سهامداران، پیش از برگزاری مجمع بهره ببرند. در صورت امکان بورس باید در ارتباط با پیش‌نیازهای استفاده از تکنولوژی‌های نوین، انعطاف‌پذیری از خود نشان دهد. علاوه بر این الزامات اطلاع‌رسانی پیش از برگزاری مجامع نیز می‌تواند شامل معافیت‌هایی شود. بورس ممکن است در زمان‌بندی برگزاری مجامع نیز انعطاف‌پذیری بیشتری از خود نشان دهد و به ناشر اجازه دهد مجامع را با وقفه برگزار کند. به‌عنوان نمونه‌هایی از تسهیل راهبری می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
بورس ابوظبی امارات متحده عربی در مارس ۲۰۲۰ میلادی در اطلاعیه‌ای اعلام کرد که شرکت‌های پذیرفته‌شده در این بورس می‌توانند از پلتفرم بورس با نام سهمی۸ برای برگزاری آنلاین مجامع خود استفاده کنند. استفاده از این پلتفرم برای تمام ناشران بورس ابوظبی رایگان بوده است.
بحرین نیز در مارس ۲۰۲۰ از پلتفرم برگزاری مجامع الکترونیکی۹ خود رونمایی کرد. این پلتفرم به‌صورت اختصاصی برای ناشران بورسی راه‌اندازی شده است.
۵-۲- مدیریت صندوق‌های سرمایه‌گذاری
الزامات گزارش‌دهی ناشران در شرایط نامتعارف که در بخش قبلی بیان شد برای صندوق‌ها نیز الزامی است. بدین معنا که صندوق‌ها نیز باید مطابق راهنمای ارائه‌شده، اثر بحران بر سرمایه‌گذاری‌ها و روش مورد استفاده برای مدیریت ریسک را به‌صورت کامل منتشر کنند. صندوق‌ها در شرایط بحرانی معمولاً در ایفای تعهدات خود به‌ویژه در ارتباط با حجم بالای ابطال واحدهای سرمایه‌گذاری با مشکل مواجه می‌شوند. بورس باید پیش از وقوع بحران مقررات لازم برای کمک به رفع چنین مشکلاتی را مصوب کند. بورس باید توجه داشته باشد که در صورت اعمال هر نوع مداخله‌ای در سطح یک صندوق یا گروهی از صندوق‌ها یا تمام صندوق‌ها، باید تعادلی بین نتایج حاصل از مداخله و تبعات آن برای سرمایه‌گذاران و کارکرد آن در سطح کلان یعنی ثبات بازار ایجاد کند. به‌عنوان‌مثال تعلیق امکان ابطال در صندوق‌های سرمایه‌گذاری از یک‌سو برای دارندگان واحدهای سرمایه‌گذاری نامطلوب است، زیرا آنها دسترسی به سرمایه خود را از دست می‌دهند. در مقابل این تعلیق در سطح بازار از میزان هجوم برای فروش سهام می‌کاهد و با کاهش شدت بحران در بازار در راستای منافع دارندگان واحدهای سرمایه‌گذاری است.
به‌کارگیری مدیریت ریسک مناسب برای شرایط نامتعارف به‌ویژه مدیریت ریسک نقدینگی، یک چالش جدی برای صندوق‌ها است. بورس باید اطمینان حاصل کند که صندوق‌ها از روش‌های مدیریت ریسک مناسب و مؤثر در شرایط بحران استفاده می‌کنند. همچنین قانون‌گذار باید امکاناتی در اختیار مدیران صندوق‌ها قرار دهد که مدیران برای ایفای تعهدات خود بتوانند از آنها کمک بگیرند. برخی از این امکانات عبارتند از:
۱) تعلیق موقف ابطال واحدهای سرمایه‌گذاری: در صورتی که حجم ابطال واحدهای صندوق در یک روز بیش از یک حد مشخصی باشد، به صندوق‌ها این اختیار در ارتباط با ابطال واحدها اعطا می‌شود. در این شرایط مدیر صندوق می‌تواند به سرمایه‌گذاران اجازه ابطال هیچ واحدی را ندهد یا فقط اجازه ابطال تعداد اندکی واحد به هر یک از دارندگان واحدهای سرمایه‌گذاری اعطا کند؛ به عبارت دیگر صندوق می‌تواند ممنوعیت یا محدودیت ابطال را برای بازه زمانی مشخصی مورد استفاده قرار دهد. در اتحادیه اروپا پس از شیوع کرونا به‌صورت متوسط، صندوق‌ها از بازه زمانی ۳ روزه برای تعلیق امکان ابطال واحدهای سرمایه‌گذاری استفاده کردند. در بحران ناشی از کرونا از این روش در کشورهای فرانسه، ایتالیا، آلمان، اسپانیا، سوئد، انگلستان و ایرلند استفاده شد؛
۲) جریمه برای ابطال واحدهای سرمایه‌گذاری: برای کاهش انگیزه ابطال دارندگان واحدهای سرمایه‌گذاری در شرایط نامتعارف، صندوق‌ها می‌توانند اقدام به اخذ جریمه ابطال کنند. در لوکزامبورگ و ایرلند حداکثر این جریمه برابر ۳ درصد ارزش خالص دارایی در نظر گرفته شده است. این روش نیز در بیشتر کشورهای اروپایی مورد استفاده قرار گرفته است.
۳) تعدیل ارزش خالص دارایی: با توجه به اینکه در شرایط نامتعارف ممکن است صندوق نتواند دارایی‌های ریسکی خود را به قیمت مناسبی در بازار به فروش برساند به مدیران صندوق‌ها این اختیار داده می‌شود تا در چنین شرایطی اقدام به تعدیل ارزش خالص دارایی کنند. بدین وسیله هم از انگیزه سرمایه‌گذاران برای ابطال کاسته می‌شود و هم با تعدیل به سمت پایین، جذابیت صندوق برای ورود سرمایه‌گذاران جدید به صندوق افزایش می‌یابد. این روش در کشورهای انگلستان، اسپانیا، سوئد و هلند مورد استفاده قرار گرفته است.
۴) استفاده از دو ارزش خالص دارایی: صندوق‌ها می‌توانند تمام دارایی‌های خود را به دو دسته با نقدشوندگی بالا و با نقدشوندگی اندک تقسیم کرده و برای هر یک از این بخش‌ها ارزش خالص دارایی به‌صورت مجزا محاسبه کنند. مدیران صندوق‌ها می‌توانند در صورت وقوع شرایط نامتعارف به سرمایه‌گذاران اجازه دهند که فقط اقدام به ابطال بخش با نقدشوندگی بالا کنند. صندوق‌ها موظف هستند جزییات مربوط به این فرآیند را به‌صورت دقیق در امیدنامه خود درج کنند. حداکثر میزان دارایی با نقدشوندگی اندک صندوق از جمله مواردی است که باید به‌صورت شفاف و دقیق در امیدنامه تعیین شده باشد. این روش در انگلستان، اسپانیا، هلند، لوکزامبورگ، ایرلند، فرانسه و آلمان مورد استفاده قرار گرفته است.
روش‌های کمک به مدیریت نقدینگی محدود به روش‌های یادشده نیست و قانون‌گذار می‌تواند از اقدامات دیگری نیز حمایت کند. از جمله این روش‌ها می‌توان به امکان قرض‌دهی و قرض‌گیری بین صندوق‌ها اشاره کرد. این راهکار تنها در شرایط نامتعارف بازار مجاز است و برای جلوگیری از افزایش فشار فروش در بازار مورد استفاده قرار می‌گیرد. برای کنترل این راهکار نیز از پیش معیارهایی تعریف می‌شود. به‌عنوان نمونه محدودیت‌هایی برای هر صندوق برای قرض گیری لحاظ می‌شود.
در ارتباط با صندوق‌های قابل معامله نیز بورس اقدام به رصد دقیق بازار کرده و با مدیران صندوق‌ها تعامل می‌کند. سپس در راستای حل مشکلاتی که منجر به عدم ایفای تعهدات مدیران صندوق‌ها می‌شود، تلاش می‌کند. به‌عنوان‌مثال قیمت معاملات صندوق‌های قابل معامله ممکن است با قیمت NAV اختلاف زیادی پیدا کند یا بازارگردان آنها در ایفای تعهدات خود دچار مشکل شود. در این راستا بورس باید با متولیان ارتباط مستمر داشته و سعی در رفع موانع کرده و تلاش کند دامنه مظنه منطقی حدود NAV قرار گیرد تا بازارگردان بتواند تعهدات خود را ایفا کند.
۶-۲- تعامل با سرمایه‌گذاران
ازآنجاکه ممکن است بخش قابل‌توجهی از سرمایه‌گذاران خرد، تجربه‌ی نوسان‌های سریع و افت شدید قیمت را نداشته باشند، بورس باید با سرمایه‌گذاران ارتباطی مستمر داشته باشد و اطلاعاتی شفاف در ارتباط با بحران در اختیار آنها قرار دهد. بدین منظور بورس اقدام به برگزاری انواع گردهمایی‌های آنلاین و فیزیکی کرده و در تعاملی رودررو وضعیت را برای سهامداران شرح داده و تلاش می‌کند از میزان نگرانی ایشان بکاهد. برای مدیریت بهتر شرایط نامتعارف، بورس باید پیش از وقوع بحران، راهنماهایی برای سرمایه‌گذاران تهیه کند و در آن نحوه مواجهه با بحران و مدیریت ریسک را برای ایشان شرح دهد. همچنین در این راهنما باید جزئیات مربوط به توقف‌های خودکار شرح داده شود تا از ترس سرمایه‌گذاران خرد و اشتباهات آنها جلوگیری شود. از دیگر مواردی که باید در این گزارش ارائه شود، شرح روش‌های دستکاری بازار و گمراه‌کردن سرمایه‌گذاران خرد است که در شرایط بحرانی مشاهده شده است. تعامل با سرمایه‌گذاران محدود به این موارد نیست و بورس‌ها با انتشار اطلاعیه‌ها و هشدارهای لازم تلاش خود را در حمایت از ایشان انجام می‌دهند.
۳- جمع‌بندی
بورس‌های اوراق بهادار سه وضعیت نرمال، اضطراری و نامتعارف را برای بازار تعریف کرده‌اند. مشکلات فنی، بلایای طبیعی، رویدادهای اجتماعی از نمونه‌های شرایط اضطراری هستند و با بروز آنها کل معاملات متوقف می‌شود. شرایط نامتعارف به وضعیتی گفته می‌شود که تغییرات شدید در حجم و قیمت معاملات رخ دهد. شیوع کرونا منجر به ایجاد شرایط نامتعارف در بورس‌های اوراق بهادار در سطح جهان شد. بورس‌ها برای مدیریت این شرایط اقدامات گسترده‌ای را انجام دادند که مهم‌ترین آنها عبارت از کاهش دامنه نوسان، محدودیت حجم سفارش‌ها، ممنوعیت فروش استقراضی، الزامات گزارش‌دهی مرتبط با بحران، تسهیل برخی از الزامات راهبری شرکتی، نظارت سخت‌گیرانه بر بازار، ممنوعیت یا محدودیت در ابطال واحدهای صندوق‌های سرمایه‌گذاری و تعامل بیشتر با سرمایه‌گذاران خرد است. مجموعه اقدامات یادشده باید پیش از بروز بحران به‌صورت دقیق و شفاف تعریف شده و به اطلاع عموم فعالان بازار برسد. تمام اقدامات یادشده انجام می‌شوند تا اینکه بورس بدون نیاز به توقف کل معاملات شرایط را مدیریت کند و تنها زمانی به بورس‌ها توصیه شده اقدام به بستن بازار کنند که هیچ راهکار دیگری برای حفظ نظم در بازار باقی نمانده باشد؛ زیرا علاوه بر اینکه ممکن است توقف بازار منجر به تشدید بحران شود بلکه حتی شایعه توقف بازار نیز بعضاً منجر به از بین رفتن نظم در بازار شده است.
