رضا کیانی
مدیر واحد تحقیق و توسعه بورس تهران
بازبینی و اصلاح ریزساختار بازارهای اوراق بهادار یکی از مهمترین محورهای ارتقای کارایی، شفافیت و انصاف معاملاتی است. بورسهای پیشرفته جهان با بازطراحی مراحل معاملاتی، تلاش کردهاند فرآیند کشف قیمت را دقیقتر، امکان دستکاری قیمت را محدودتر و کیفیت قیمتهای پایانی را بالاتر ببرند. راهاندازی مرحله «معاملات پایانی»(Trading At Last – TAL) در بورس تهران را میتوان در همین چهارچوب تحلیلی ارزیابی کرد؛ اقدامی که اگر بهدرستی شناخته و تکمیل شود، میتواند آثار مهمی بر کارایی بازار و رفتار سرمایهگذاران بر جای بگذارد. در اغلب بورسهای معتبر دنیا، معاملات روزانه به چند مرحله مجزا تقسیم میشود که هر یک کارکرد مشخصی در فرآیند کشف قیمت دارند.
پیشگشایش (Preopening): در این فاز اولیه، سفارشهای خرید و فروش بدون اجرا ثبت میشوند. هدف، جمعآوری حجم سفارشها و محاسبه قیمت مرجع افتتاحیه است. این مرحله معمولاً ۱۵ تا ۳۰ دقیقه طول میکشد.
حراج گشایش (Opening Auction): با پایان پیشگشایش، معاملات با قیمت تعادلی محاسبهشده، آغاز میشود. این قیمت بر اساس حداکثر حجم تطبیق سفارشها تعیین میشود و مبنای معاملات روز قرار میگیرد.
معاملات پیوسته (Continuous Trading): بخش اصلی روز معاملاتی، جایی که سفارشها بهصورت مداوم و بر اساس اولویت قیمت و زمان تطبیق مییابند. این مرحله بیشترین حجم معاملات را به خود اختصاص میدهد و بیشترین میزان نقدشوندگی در این بخش رخ میدهد.
پیشپایانی (Preclosing): پیش از بسته شدن بازار، سفارشهای جدید ثبت شده و قیمت پایانی محاسبه میشود. این فاز اغلب ۱۰ تا ۳۰ دقیقه است و تعیین قیمت در این مرحله همانند مرحله پیشگشایش صورت میگیرد.
حراج پایانی (Closing Auction): با پایان مرحله پیش پایانی، معاملات با قیمت تعادلی یعنی قیمتی که به حداکثر حجم تطبیق سفارشها منجر میشود، انجام خواهد شد. قیمتی که در این مرحله کشف میشود، قیمت مبنای آن روز و البته مرحله معاملات پایانی خواهد بود. این قیمت همچنین بهعنوان مبنای برگزاری حراج پیشگشایش روز معاملاتی بعد نیز در نظر قرار خواهد گرفت.
معاملات پایانی (Trading At Last – TAL): این مرحله همانطور که از نامش مشخص است آخرین مرحله معاملاتی است که پس از حراج پایانی فعال میشود. در این بخش، معاملات تنها با یک قیمت یعنی قیمت پایانی انجام میگیرد. این مرحله بهویژه برای سرمایهگذارانی که مایل به پذیرش ریسک نوسان قیمت در طی روز نیستند و علاقهمند هستند که با قیمت مبنای روز معامله کنند، مرحلهای جذاب است.
مرحله معاملات پایانی (TAL) بهعنوان آخرین حلقه زنجیره معاملاتی، نقش کلیدی در تکمیل فرآیند روزانه ایفا میکند. این مرحله که پس از تعیین قیمت پایانی اجرا میشود، امکان معامله در قیمتی ثابت و بدون نوسان را فراهم میآورد. کارکرد اصلی این مرحله معاملاتی، افزایش نقدشوندگی بازار است. در بورسهای پیشرفته، مرحله معاملات پایانی بهعنوان ابزاری برای جذب سرمایهگذاران نهادی عمل میکند. نقش این مرحله در کاهش ریسک نیز برجسته است؛ زیرا معامله در قیمت ثابت، به سرمایهگذاران ریسکگریز، ابزاری برای حضور در بازار میدهد. این امر بهویژه در بازارهای پر نوسان، که فراز و فرود زیادی را در طی روز تجربه میکنند، اهمیت مضاعفی مییابد. مرحله معاملات پایانی میتواند در تسهیل معاملات بزرگ نیز تأثیرگذار باشد؛ زیرا سرمایهگذاران نهادی میتوانند بدون نگرانی از اثر بازاری سفارشهای بزرگ (Market Impact) حجم بالایی از معاملات خود را به این مرحله وارد کنند.
راهاندازی TAL در بورس تهران، ضرورتی استراتژیک برای ارتقای بازار سرمایه ایران است. بورس تهران با چالشهایی مانند نوسانات بالا و کمبود نقدشوندگی روبرو بوده و این مرحله میتواند مزایای قابلتوجهی به همراه داشته باشد.
نخست: افزایش نقدشوندگی؛ مرحله معاملات پایانی به افزایش حجم معاملات پایان روز کمک کرده و بخش قابلتوجهی از معاملات بورسهای معتبر در این فاز انجام میشود.
دوم: فراهم کردن امکان معامله باقیمت پایانی برای سرمایهگذاران ریسکگریز؛ بسیاری از سرمایهگذاران خرد، از نوسانات طی روز هراس دارند و TAL با معامله در قیمت ثابت، ریسک معامله را کاهش میدهد.
سوم: همسویی با استانداردهای جهانی؛ اجرای TAL، بورس تهران را به سمت استانداردهای بینالمللی سوق میدهد. در شرایط ویژه و بحرانی نیز مرحله معاملات پایانی میتواند به ابزاری برای کنترل نوسانات بازار تبدیل شود. در شرایط خاص میتوان سفارش سرمایهگذاران نهادی را به این مرحله هدایت کرد و توان صندوقهای حمایتی در مرحله معاملات پیوسته را تنها صرف حمایت از سرمایهگذاران خرد کرد.
راهاندازی مرحله معاملات پایانی که در بند ۵ ماده ۹ دستورالعمل اجرایی نحوه انجام معاملات در بورس تهران نیز تعریف شده است، از سالهای گذشته مورد توجه بورس تهران قرار داشت و در این رابطه مطالعات تطبیقی متعددی نیز انجام شده است. رایزنی و همفکریهای بسیاری برای چگونگی اجرای این مرحله با شرکت مدیریت فناوری اطلاعات انجام و الگوی عملیاتی آن نهایی شد و در نهایت این مرحله معاملاتی در گام نخست برای شرکتهای تابلوی اصلی بازار اول بورس تهران اجرایی شده است.
راهاندازی مرحله معاملات پایانی در بورس تهران، نویدبخش تحولی مثبت است. امید است که راهاندازی این مرحله با افزایش نقدشوندگی، کاهش ریسک و همسویی با استانداردهای جهانی، بازار سرمایه ایران را تقویت کند.
