بررسی ریزساختارهای بازار و پیشنهاد‌هایی برای اصلاح
«ریزساختارهای بازار» در حقیقت اشاره به بخشی از بازار دارد که به «تنظیم سازوکارها و ساختارهای مناسب، جهت انجام معاملات» و «بررسی رفتار سرمایه‌گذاران در فرآیند تشکیل قیمت» می‌پردازد. «برقراری دامنه نوسان»، «انواع مراحل معاملاتی»، «مدت‌زمان مجاز انجام معاملات در هر مرحله‌ی معاملاتی»، «سازوکار توقف معاملات (به‌صورت خودکار و صلاحدیدی)»، «نوع معاملات (حراج پیوسته یا حراج تک قیمتی)»، همچنین موضوعاتی چون «انواع سفارش‌های قابل‌استفاده توسط سرمایه‌گذاران»، «حداقل تغییرات قیمت (تیک سایز)»، «حداقل و حداکثر اندازه سفارش»، «هزینه معاملات»، «مجاری معاملاتی (Trading Venue)»، «نحو‌ه‌ی مواجهه با شرایط اضطراری» و امثال آن، از جمله مواردی است که در قالب ریزساختارهای بازار به آنها پرداخته می‌شود.
از آنجا که ریزساختارها از جمله اصلی‌ترین عوامل «تقویت نقدشوندگی»، «افزایش شفافیت» و «بهبود کارایی» در بورس‌های اوراق بهادار هستند، از گذشته همواره مورد توجه ناظر بازار و سایر فعالان بازار بوده است. در بازار سرمایه کشورمان نیز توجه به انواع ریزساختارها در سال‌های گذشته مدنظر مسئولین سازمان بورس و اوراق بهادار و بورس‌ها بوده است.
از جمله ریزساختارهایی که بسیار مورد استفاده واقع شده، «دامنه نوسان» است. استفاده از دامنه نوسان، به شکل ایستا و پویا، رایج‌ترین سازوکار کنترل نوسان است که مورد استقبال اکثر بورس‌های اوراق بهادار دنیا قرار دارد. در شرایط بحرانی نیز اکثراً بورس‌ها با تغییر این دامنه سعی در کنترل بازار دارند.
از دیگر ریزساختارهای بازار، می‌توان به «مراحل یا فازهای معاملاتی» اشاره کرد. بورس‌های اوراق بهادار در کامل‌ترین حالت برای انجام معاملات سهام در هر جلسه یا روز معاملاتی، شش مرحله یا فاز معاملاتی در نظر گرفته‌اند. این مراحل شامل «پیش‌گشایش»، «حراج آغازین»، «معاملات پیوسته (جلسه‌ی اصلی معاملات)»، «پیش‌پایانی»، «حراج پایانی» و «معاملات پایانی» است. مرحله پیش‌گشایش و حراج آغازین در حقیقت برای دستیابی به قیمت مبنا مورد استفاده قرار می‌گیرد. پس‌ازآن، مرحله اصلی معاملات (معاملات پیوسته) صورت می‌پذیرد. در بورس تهران هر سه بخش ذکرشده وجود دارد.
در بسیاری از بورس‌ها، مراحل پیش‌پایانی و حراج‌پایانی مشابه دو مرحله پیش‌گشایش و حراج آغازین وجود دارد که عموماً هدف آن تعیین قیمت پایانی است. در بورس تهران قیمت پایانی بر اساس سازوکاری مبتنی بر حجم مبنا و به‌صورت لحظه‌ای محاسبه می‌شود. مرحله نسبتاً متفاوتی که در بورس‌های جهان انجام می‌شود، مرحله پایانی معاملات (Trading at Last) است. این مرحله در حقیقت برای سرمایه‌گذاران نهادی و صندوق‌ها جذاب است، به گونه‌ای که این افراد ترجیح می‌دهند که بخش قابل‌توجهی از معاملاتشان را در این مرحله انجام دهند. در این فاز معاملاتی، سرمایه‌گذاران می‌توانند به دور از نوسانات طی روز، اقدام به خرید یا فروش سهم با قیمت پایانی کنند. در اصلاح مسیر بازار شاید بتوان با تمرکز بر مزایا و معایب آن مراحل، به پیشنهاد‌هایی جدید رسید، اما در حال حاضر و در شرایط فعلی بازار، مراحل اخیرالذکر در بورس تهران مورد استفاده قرار نمی‌گیرند.
از دیگر موارد می‌توان به سازوکارهایی چون نحوه توقف معاملات به شکل خودکار و صلاحدیدی و سایر موضوعات اشاره کرد.
آنچه اهمیت توجه به این سازوکارها را دوچندان می‌کند حضور قابل توجه فعالان حقیقی در بازار است که احتمال وقوع رفتار هیجانی و نوسانات شدید را افزایش می‌دهد. این حالت‌های خاص عموماً در زمان بحران‌های مالی به شکلی خاص خود را نشان می‌دهند تا جایی که نهادهای ناظر بر بورس‌های جهانی به بورس‌های اوراق بهادار توصیه کرده‌اند که سازوکارهای مورداستفاده خود را مورد بازنگری قرار داده و از اثربخشی و صحت کارکرد آنها، به‌ویژه در شرایط بحرانی اطمینان حاصل کنند.
ریزساختارها علاوه بر کارکردی که در شکل‌گیریِ بهینه قیمت‌ها دارند به «افزایش اعتماد سرمایه‌گذاران به بازار» نیز کمک می‌کنند. در حقیقت سازوکارهای کنترل نوسانات قیمت می‌توانند با جلوگیری از ایجاد بی‌ثباتی و نیز جلوگیری از کاهش میزان کارایی، منجر به افزایش اعتماد سرمایه‌گذاران شوند. در این راستا، «توسعه نهادها و ابزارهای مالی» از جمله صندوق‌های سرمایه‌گذاری همان‌طور که در سرمقاله دو شماره پیش نیز اشاره شد، می‌تواند با جذب سرمایه‌گذاران حقیقی برای حضور به شکل غیرمستقیم در بازار به ایجاد ثبات و جلوگیری از بروز تنش‌های خاص کمک کند.
آشنایی سرمایه‌گذاران با مفاهیم و موضوعات بازارهای مالی و ریزساختارهای آنها و به شکلی کلی‌تر، ارتقای سطح سواد مالی ایشان، می‌تواند به ثبات بازار کمک شایانی نماید. یکی از موضوعات مهم برای ایجاد این اعتماد، هدایت سرمایه‌گذاران به سوی استفاده از ابزارهای غیرمستقیم برای سرمایه‌گذاری است.
به‌عنوان جمع‌بندی می‌توان به این موضوع اشاره کرد که برای بهبود میزان کارایی بازار به‌عنوان هدفی متعالی از به‌کارگیری ریزساختارها، به‌روز کردن آنها الزامی مهم در بازار سرمایه کشور است. در همین راستا، بورس تهران در تلاش است با «بهره‌گیری از تجارب جهانی» و «نزدیک‌تر شدن به استانداردهای جهانی»، بستر مورد نیاز برای توسعه و ثبات پایدار را با به‌روزرسانی قواعد مرتبط با ریزساختارها فراهم سازد. نگارنده این سطور امیدوار است که با انجام تمهیدات مؤثر و به‌روز از سوی نهادهای ذی‌ربط در حوزه ریزساختارها و با دقت داشتن در الزام زمان اعمال آنها از جمله زمان‌های بحرانی بازار، افشای اطلاعات به‌هنگام و سایر موضوعات نظارتی و عملیاتی از جمله توسعه نهادهای مالی، همگام با توسعه سواد مالی سرمایه‌گذاران، بازاری توسعه‌یافته‌تر داشته باشیم.
