بررسی صنعت بانکداری سرمایه‌گذاری (با محوریت شرکت‌های تأمین سرمایه در ایران)

صنعت بانکداری سرمایه‌گذاری در جهان (سال ۲۰۲۲ میلادی)
شرکت‌های تأمین سرمایه (Investment Bank)، واسطه‌های قدرتمندی در بازار سرمایه هستند که خدمات مالی متنوعی مانند فعالیت‌های کارگزاری، معامله‌گری، بازارگردانی، مشاوره، پذیره‌نویسی، تعهد پذیره‌نویسی، افزایش سرمایه و ادغام و تملیک شرکت‌ها را انجام می‌دهند. بانک‌های سرمایه‌گذاری در سراسر دنیا به‌عنوان بخشی از نظام بانکداری و دپارتمان بانک‌ها فعالیت می‌کنند. تأمین سرمایه‌ها به‌عنوان واسطه در بازارهای مالی فعالیت می‌کنند و به شرکت‌ها و دولت‌ها که به‌دنبال تأمین منابع مالی موردنیاز خود هستند کمک می‌کنند تا از مناسب‌ترین ابزار و روش تأمین مالی استفاده نمایند. در واقع، شرکت‌های تأمین سرمایه منابع مالیِ در اختیار سرمایه‌گذاران را جذب می‌کنند و به افراد یا شرکت‌های صاحب کسب‌وکارهای مولد و اقتصادی که برای اجرایی نمودن پروژه‌ها به منابع مالی نیاز دارند، منتقل می‌کنند. یکی دیگر از وظایف اصلی شرکت‌های تأمین سرمایه، مدیریت دارایی و صندوق‌های سرمایه‌گذاری است. خدمات تأمین مالی شرکت‌ها، مدیریت دارایی و مشاوره مالی، سه حوزه اصلی فعالیت این شرکت‌ها است. بر اساس گزارش مؤسسه رفینیتیو (Refinitiv)، مجموع درآمد بانک‌های سرمایه‌گذاری بین‌المللی (کارمزدهای دریافتی) در سال ۲۰۲۲ میلادی حدود ۱۱۱ میلیارد دلار برآورد شده که نسبت به سال گذشته میلادی نزدیک به ۳۰ درصد کاهش داشته است و بیشترین میزان کاهش از سال ۲۰۱۹ تاکنون به حساب می‌آید.

به‌طور کلی، بخش‌های اصلی کسب‌وکار صنعت تأمین سرمایه عبارتند از: اوراق بدهی، تأمین مالی سرمایه‌ای، ادغام و تملیک و خدمات اعطای وام.

سهم بانک‌های سرمایه‌گذاری در آمریکا از مجموع درآمد صنعت بانکداری سرمایه‌گذاری در جهان طی سال ۲۰۲۲ معادل ۴۸ درصد (۵۳ میلیارد دلار) بوده است. JP Morgan با کسب درآمدی بیش از ۷ میلیارد دلار در سال ۲۰۲۲، همچنان رتبه نخست را در بین بانک‌های سرمایه‌گذاری جهان، با سهم بازاری معادل ۶/۴ درصد، حفظ کرده است. پس از آن، Goldman Sachs & Co با سهم بازاری معادل ۶ درصد، در رتبه دوم قرار دارد. Bofa Securities Inc با ۵/۶ میلیارد دلار درآمد، توانست رتبه سوم را به خود اختصاص دهد. Morgan Stanley و Citigroup نیز در رتبه‌های چهارم و پنجم بانک‌های سرمایه‌گذاری در جهان از لحاظ درآمد قرار دارند.

شرکت‌های تأمین سرمایه در ایران
در ایران در دوره قبل از پیروزی انقلاب اسلامی، با توجه به احساس نیاز، بانک‌ها در کنار فعالیت‌های بانکداری تجاری، بخشی از خدمات خود را به فعالیت‌های بانکداری سرمایه‌گذاری (انتشار اوراق بهادار، خرید و فروش اوراق، سبدگردانی) اختصاص داده بودند و در اساسنامه آنها به مواردی از خدمات بانکداری سرمایه‌گذاری اشاره شده بود. از جمله این بانک‌ها و شرکت‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
شرکت خدمات مالی ایران که در سال ۱۳۵۳ توسط بانک توسعه صنعتی و معدنی و با مشارکت بانک ملی و شرکت بین‌المللی مریل لینچ تأسیس شد.
شرکت سرمایه‌گذاری ملی ایران که در سال ۱۳۵۴ با هدف تأمین منابع موردنیاز برای توسعه و تسریع فعالیت‌های تولیدی در جهت برنامه‌ها و سیاست‌های اقتصادی کشور تأسیس شد.
در دوران بعد از انقلاب و تا سال ۱۳۸۶ نیز شرکت‌های تأمین سرمایه به مفهوم واقعی و امروزی خود که همان ارائه‌دهنده خدمات متنوع مالی هستند، وجود نداشتند. قابل‌ذکر است که در قانون بازار اوراق بهادار جمهوری اسلامی ایران (مصوب ۱۳۸۴)، بانک سرمایه‌گذاری در قالب «شرکت تأمین سرمایه» با فعالیت مشخص و مقررات خاص تعریف نشد؛ بلکه در سال ۱۳۸۶، با تدوین اساسنامه و مقررات این قبیل شرکت‌ها، زمینه فعالیت آنها با اخذ مجوز از شورای عالی بورس و اوراق بهادار فراهم گردید. شرکت‌های تأمین سرمایه امین و تأمین سرمایه نوین، اولین شرکت‌هایی بودند که موفق به اخذ مجوز فعالیت از سازمان بورس و اوراق بهادار شدند. هم‌اکنون ۱۲ شرکت تأمین سرمایه در ایران در حال فعالیت هستند که با توجه به ترتیب تاریخ اعطای مجوز، به‌شرح زیر می‌باشند:

وضعیت تأمین مالی از طریق بازار سرمایه
بازار سرمایه با مهیا کردن ابزارها و روش‌های نوین تأمین مالی شرکتی و دولتی، نقش مهمی را در نظام تأمین مالی کشور طی دهه ۱۳۹۰ شمسی ایفا نموده است. به‌طور کلی، تأمین مالی در بازار سرمایه از طریق ابزارهای سرمایه‌ای و بدهی صورت می‌گیرد. از مهمترین ابزارهای تأمین مالی در بازار سرمایه می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

طی دوره ۱۱ ماهه منتهی به پایان بهمن‌ماه ۱۴۰۱، مجموع حجم تأمین مالی صورت‌گرفته در بازار سرمایه برابر با ۴۲۳ هزار میلیارد تومان بوده است. در این مدت، حجم تأمین مالی سرمایه‌ای برابر با ۲۰۴ هزار میلیارد تومان بوده و نزدیک به ۲۱۹ هزار میلیارد تومان تأمین مالی از طریق انتشار اوراق بدهی انجام شده است.

جایگاه شرکت‌های تأمین سرمایه در تأمین مالی
با توجه به ماهیت ناشر، می‌توان ناشران اوراق بهادار را به دو دسته دولتی و غیردولتی (بخش عمومی و خصوصی) طبقه‌بندی کرد. بر اساس گزارش هیئت مدیره به مجمع عمومی صاحبان سهام شرکت تأمین سرمایه لوتوس پارسیان، مبلغ تعهد پذیره‌نویسی و بازارگردانی اوراق بدهی منتشره توسط شرکت‌های تأمین سرمایه طی دوره یک‌ساله منتهی به ۱۴۰۱/۱۰/۳۰ به شرح جدول زیر است:

جایگاه شرکت‌های تأمین سرمایه در صنعت مدیریت دارایی
بر اساس اطلاعات مرکز پردازش اطلاعات مالی ایران (Fipiran.com) مورخ ۲۸ اسفند‌ماه ۱۴۰۱، مجموع دارایی‌های تحت مدیریت نهادهای مالی در ۶ نوع صندوق سرمایه‌گذاری شامل اوراق بهادار با درآمد ثابت، سهامی، بازارگردانی، جسورانه، کالایی و مختلط، برابر با ۶۸۳ هزار میلیارد تومان است. ارزش دارایی‌های تحت مدیریت شرکت‌های تأمین سرمایه در تاریخ ذکرشده، برابر با ۳۶۸ هزار میلیارد تومان می‌باشد که نشان‌دهنده سهم ۵۴ درصدی شرکت‌های تأمین سرمایه از مجموع دارایی‌های تحت مدیریت در ۶ نوع صندوق فوق‌الذکر است. شرکت‌های تأمین سرمایه لوتوس پارسیان و تأمین سرمایه تمدن به ترتیب با در اختیار داشتن ۷۷ و ۷۱ هزار میلیارد تومان دارایی‌های تحت مدیریت، بزرگترین تأمین سرمایه‌های کشور از این منظر هستند.

شرکت‌های تأمین سرمایه در بازار سهام
در تاریخ ۲۸ اسفندماه ۱۴۰۱‌، مجموع ارزش بازار ۷ شرکت تأمین سرمایه پذیرفته‌شده در بازار سهام، نزدیک به ۵۷/۸ هزار میلیارد تومان بوده است. شرکت تأمین سرمایه امین با ارزش بازاری معادل ۱۵/۴ هزار میلیارد تومان، بزرگترین شرکت تأمین سرمایه در بازار سهام است.

جمع‌بندی
ازآنجاکه بازار سرمایه کشور به‌طور عام و بازار بدهی به‌عنوان زیرمجموعه‌ای از آن به‌طور خاص، پیشینه اندکی در عرصه اقتصادی کشور دارند، هنوز به جایگاه بالقوه خود در اقتصاد ایران نرسیده‌اند و ازاین‌رو مملو از فرصت‌های رشد هستند. اقتصاد ایران تا پیش از دهه ۱۳۸۰، عملاً اقتصادی بدون بخش خصوصیِ برجسته، کاملاً بانک‌محور، بدون بازار سرمایه و فاقد ارتباطات خارجی مؤثر بوده است.
چنانچه اقتصاد ایران بتواند از تنگناهای فعلی عبور کند، در شرایط اقتصادی متعادل‌تر، تأمین مالی برای توسعه (چه برای تأمین نیازهای عمومی توسط دولت و چه برای تأمین نیازهای خصوصی توسط شرکت‌ها) احتمالاً یکی از چالش برانگیزترین الزامات توسعه اقتصادی کشور خواهد بود. در سمت مقابل نیز، در صورت مهار شرایط تورمی حاکم بر اقتصاد، گرایش آحاد اقتصادی به سرمایه‌گذاری در ابزارهای با ریسک کمتر، افزایش می‌یابد. هر دو این تغییرات، فرصت‌هایی را برای رشد و توسعه شرکت‌های تأمین سرمایه‌ فراهم خواهد کرد.