بررسی و تحلیل صنعت دارو
مـهـرداد حـقـگو
مدیر تحلیل کارگزاری بانک صنعت و معدن
عرشیا خالقی
کارشناس واحد تحلیل کارگزاری بانک صنعت و معدن
صنعت دارو، نهتنها بخشی از نظام سلامت بلکه یکی از ستونهای کلیدی توسعه اقتصادی و اجتماعی در جهان امروز است. این صنعت با اتصال مستقیم به زندگی انسانها، نقشی فراتر از یک فعالیت اقتصادی صرف داشته و پیوندی جداییناپذیر با امنیت سلامت، پایداری اجتماعی و رفاه عمومی دارد.
در دهههای اخیر، صنعت داروسازی با تکیه بر نوآوری، فناوریهای پیشرفته و گسترش زنجیره تأمین جهانی، به جایگاهی استراتژیک در سیاستگذاریهای ملی و بینالمللی رسیده است. از سوی دیگر، در بزنگاههای بحرانی مانند همهگیریها، بلایای طبیعی یا اختلالات اقتصادی، اهمیت و پایداری این صنعت بیش از پیش آشکار شده است.
امروز کشورهایی که توانایی تولید پایدار، ایمن و مستقل دارو را در داخل مرزهای خود دارند، از مزیت ژئوپلیتیک و تابآوری بالاتری برخوردارند. بررسی ابعاد اقتصادی، فنی و تجاری این صنعت، نهتنها برای فعالان حوزه سلامت، بلکه برای تصمیمسازان کلان کشور ضرورتی حیاتی محسوب میشود.
نگاهی به صنعت دارو در جهان
طی ۲ دهه اخیر، صنعت دارو رشد قابلتوجهی داشته است و در حال حاضر فروش آن در محدوده ۱,۸۰۰ میلیارد دلار قرار دارد و پیشبینی میشود با توجه به افزایش تقاضا در آینده، روند روبهرشد دارو حفظ شود و تا سال ۲۰۲۷ بتواند فروش ۱,۹۰۰ میلیارد دلاری را تجربه کند.
همانطورکه در شکل ۱ مشخص است، منطقهی آمریکای شمالی ۵۳ درصد از کل فروش جهانی را در اختیار دارد و همچنان قطب اصلی بازار دارو است. بعد از آن، اروپا دومین منطقه بزرگ است اما فاصله زیادی با آمریکا دارد و همچنین چین و ژاپن با وجود جمعیت بالا، در مجموع کمتر از ۱۲ درصد سهم دارند.
با لحاظ مجموع ارزش صادرات و واردات، کشورهای آمریکا و آلمان بزرگترین بازیگران صنعت دارو محسوب میشوند. در نمودارهای ۲ و ۳، میزان واردات و صادرات دارو به تفکیک کشور نمایش داده شده است.
نکته قابلتوجه این است که صنعت دارو بهشدت تکنولوژیمحور بوده و مبتکی به خلاقیت و نوآوری میباشد. همانطورکه در نمودار ۴ مشخص است، میانگین هزینه تحقیق و توسعه (R&D) در صنعت دارو حدود ۱۵ درصد میباشد، درحالیکه در سایر صنایع بهطور متوسط حدود ۶ درصد است.
بر اساس دادههای ارائهشده در نمودار ۵، میزان هزینهکرد کشورها در حوزه سلامت بهعنوان درصدی از تولید ناخالص داخلی (GDP)، یکی از شاخصهای مهم توسعه اجتماعی و کیفیت نظام سلامت محسوب میشود که آمریکا با ۱۷ درصد از تولید ناخالص داخلی، بالاترین میزان هزینهکرد در بخش سلامت را دارد. کشورهای آلمان (۱۳ درصد)، فرانسه و ژاپن (۱۲ درصد)، اتریش (۱۱ درصد) در ردههای بعدی قرار دارند. کشورهای اسکاندیناوی، اروپای غربی و کانادا نیز عمدتاً در بازه ۱۰ تا ۱۱ درصد جای گرفتهاند.
شرکتهای تولیدکننده دارو در جهان و سهم آنها از بازار دارو، در نمودار ۶ نمایش داده شده است. همانطورکه مشاهده میشود، ۱۰ شرکت بزرگ این صنعت (که اغلب آمریکایی هستند)، حدود ۴۰ درصد تولید داروی جهان را در اختیار دارند. در نمودار ۷، درآمد کشورهای برتر حوزه دارو در سال ۲۰۲۳ بر حسب میلیارد دلار آورده شده است.
نگاهی به مالکیت صنعت دارو در ایران
مالکیت صنعت دارو در ایران میان دو بخش خصوصی و دولتی تقسیم شده است؛ بهطوریکه بخش دولتی (شامل سازمان تأمین اجتماعی، ستاد اجرایی فرمان امام، بانک ملی و سایر نهادهای عمومی) حدود ۴۷ درصد از مالکیت این صنعت را در اختیار دارد و ۵۳ درصد باقیمانده متعلق به بخش خصوصی (شامل کوبل دارو، سیناژن، سرمایهگذاری دارویی نخبگان، اکتوورکو و …) است.
نگاهی به شرکتهای صنعت دارویی کشور
در جدولهای ۱ و ۲، بزرگترین شرکتهای واردکننده و تولیدکننده دارو ذکر شده است. بزرگترین واردکنندهها، شرکتهای بهستان دارو، کوبل دارو و شفایاب گستر هستند و بزرگترین تولیدکنندهها، شرکتهای داروسازی دکتر عبیدی، اکتوورکو و داروسازی دانا میباشند.
نگاهی به وضعیت تولید و تقاضا در ایران
میزان تولید و واردات دارو در ایران جمعاً حدود ۱۶۳ هزار میلیارد تومان در سال ۱۴۰۲ بوده و به نظر میرسد در سال ۱۴۰۳ به محدوده ۲۰۰ هزار میلیارد تومان برسد. روند تاریخی تولید و واردات دارو طی ۱۰ سال گذشته در نمودار ۸ نمایش داده شده است.
میزان واردات دارو (محصول نهایی و مواد اولیه) بهطور میانگین حدود ۲ تا ۲/۵ میلیارد دلار در سال است. طی سالهای گذشته و با احداث سایتهای تولیدی در کشور، سهم واردات محصول نهایی کاهش یافته و به سهم واردات مواد اولیه تولید دارو اضافه شده است. روند تاریخی واردات دارو و مواد اولیه تولید دارو به کشور در نمودار ۹ قابلمشاهده است.
قیمتگذاری محصولات و وضعیت آن
با توجه به ماهیت راهبردی صنعت دارو، سیاستگذاری قیمتی در این حوزه برخلاف بسیاری از صنایع دیگر، همچنان تحت نظارت و کنترل مستقیم دولت قرار دارد. در سالهای اخیر، قیمتگذاری از طریق نهادهایی مانند سازمان غذا و دارو اعمال شده و این روند دستوری، علیرغم حفظ کنترل بازار، در مواردی منجر به بروز چالشهایی برای تولیدکنندگان و فعالان صنعت شده است.
صنعت دارو در بازار سرمایه
شرکتهای دارویی در بازار سرمایه را میتوان به ۵ دسته شامل تولیدکنندگان محصول نهایی، تولیدکنندگان مواد اولیه، شرکتهای پخش، هلدینگهای سرمایهگذاری و سایر تولیدکنندگان (بستهبندی، گیاهی و…) تقسیم کرد. ارزش بازار این صنعت در محدوده ۱۶۸ هزار میلیارد تومان قرار دارد که ۱/۵ درصد از ارزش کل بازار سرمایه را شامل میشود. از ۴۳ شرکت دارویی پذیرششده در بازار سرمایه، ۲۶ شرکت در حوزه تولید محصولات نهایی، ۴ شرکت در حوزه پخش و ۱۳ شرکت در حوزه تولید مواد اولیه و سایر فعالیت دارند (شکل ۳).
همانطورکه در نمودار ۱۰ مشاهده میشود، حدود ۳۰ درصد از سهم بازار فروش محصولات نهایی مربوط به دو شرکت داروسازی دکتر عبیدی و داروسازی دانا میباشد.
در نمودارهای ۱۱ و ۱۲، میزان فروش صنعت بهصورت ریالی و دلاری نمایش داده شده است. در سال ۱۴۰۲، حجم فروش محصولات نهایی دارو در شرکتهای بورسی و فرابورسی بیش از ۵۶ هزار میلیارد تومان بوده که نسبت به سالهای گذشته افزایشی بوده است. البته با توجه به نمودار ۱۳ که فروش را بهصورت دلاری نشان میدهد، شاهد جهش قابلملاحظهای نیستیم و فروش در محدوده ۱ میلیارد دلار (همانند سال ۱۳۹۳) میباشد.
حاشیه سود ناخالص صنعت طی سالهای اخیر بهطور میانگین در محدوده ۴۵ درصد بوده است. حاشیه سود خالص نیز از ۱۸ درصد در سال ۱۳۹۶ به ۲۶ درصد در سال ۱۴۰۲ افزایش یافته است که از عمده دلایل آن میتوان به کاهش نسبی هزینههای مالی اشاره کرد.
چالش نقدینگی
یکی از مهمترین مشکلات صنعت دارو چالش نقدینگی است. شرکتهایی دارویی عمدتاً از دوره وصول مطالبات طولانی رنج میبرند. همانطورکه در نمودار ۱۴ مشخص است دوره وصول مطالبات صنعت حدود ۱۰ ماه میباشد که در سالهای اخیر نیز رشد کرده است.
در نمودارهای ۱۴ و ۱۵، به ترتیب نسبت تسهیلات جاری به فروش و نسبت هزینه مالی به فروش بررسی شده است. همانطورکه مشخص است، نسبت تسهیلات جاری به فروش در سالهای اخیر کاهش داشته، با این حال نسبت هزینه مالی به فروش افزایشی بوده که نشاندهنده انقباض نقدینگی در صنعت است.
نتیجهگیری
صنعت داروی ایران علیرغم رشد نسبی در تولید و تأمین نیازهای داخلی، با چالشهای ساختاری مهمی مواجه است که آینده آن را تهدید میکند.
مهمترین چالش صنعت، بحران نقدینگی است. شرکتهای دارویی بهدلیل طولانی بودن دوره وصول مطالبات (حدود ۱۰ ماه) و افزایش هزینههای مالی، با فشار سنگینی بر منابع مالی خود روبهرو هستند. این بحران نقدینگی، امکان سرمایهگذاری در توسعه خطوط تولید، تحقیق و توسعه و نوسازی تجهیزات را بهشدت محدود کرده است.
فرسودگی تجهیزات تولیدی نیز یکی دیگر از چالشهای جدی این صنعت است. بهدلیل نبود منابع مالی کافی و ضعف در سرمایهگذاری بلندمدت، بسیاری از کارخانههای دارویی کشور از فناوریهای روز دنیا عقب ماندهاند و این موضوع میتواند در میانمدت، کیفیت و رقابتپذیری محصولات ایرانی را کاهش دهد.
علاوه بر این، سیاستهای قیمتگذاری دستوری و محدودیتهای ارزی، در کنار وابستگی نسبی به واردات مواد اولیه، فشار مضاعفی بر شرکتهای دارویی وارد کرده و مانع از رشد سریعتر این صنعت شده است.
در مجموع، تداوم و ارتقای صنعت دارو در ایران نیازمند اصلاح فوری سیاستهای مالی و حمایتی، آزادسازی منابع نقدینگی، نوسازی تجهیزات تولیدی و ایجاد مشوقهای سرمایهگذاری است تا بتوان به حفظ پایداری این صنعت استراتژیک امیدوار بود.
