کارنامه بازار سرمایه در سال ۹۸
دکتر شاپور محمدی در گفتگوی اختصاصی با «ماهنامه بورس» تشریح کرد
کارنامه بازار سرمایه در سال ۹۸
در شرایطی که اقتصاد ایران در سال ۹۸، دوران پرفرازونشیبی را پشت سر گذاشت و تردیدهای متعددی ازنظر سرمایه‌گذاری و تداوم وجود منطق سودآوری در بسیاری از بازارها وجود داشت، در این سال یکی از شاخص‌ترین دوره‌های فعالیت بازار سرمایه کشور ازنظر رونق بی‌سابقه بازار، رقم خورد.
دکتر شاپور محمدی رئیس سابق سازمان بورس و اوراق بهادار ازجمله دلایل این شرایط را افزایش شفافیت، ثبات بازار سرمایه در تکانه‌های اقتصادی و ورود ابزارهای متنوع و از همه مهم‌تر بلوغ قابل‌توجه بازار سرمایه می‌داند که به‌واسطه سال‌ها فرهنگ‌سازی و آموزش سرمایه‌گذاران بورسی و تجربه مناسب در این حوزه شکل گرفته است.
وی در مصاحبه اختصاصی با «ماهنامه بورس»، ضمن معرفی دستاوردها و بررسی فعالیت‌های اصلی بازار سرمایه در سال ۹۸، به تشریح اقدامات انجام شده از سوی نهاد ناظر بازار سرمایه طی این مدت پرداخته است که مشروح این گفتگو را در ادامه می‌خوانید:
یکی از شاخص‌ترین دستاوردها و نتایج بازار سرمایه کشور در سال‌های اخیر، طراحی و معرفی ابزارهای مالی جدید و روش‌های معاملاتی نوین بوده است و در سال ۹۸ نیز بازار سرمایه اقدامات بسیار مفیدی در این حوزه داشته است. نظر شما در خصوص عملکرد بازار سرمایه در سال ۹۸ در این حوزه چیست؟
در ابتدا تشکر می‌کنم از «ماهنامه بورس» که ازنظر کیفیت مطالب و قدمت انتشار، یکی از نشریات خوب و تأثیرگذار در بخش اطلاع‌رسانی و فرهنگ‌سازی حوزه بازار سرمایه محسوب می‌شود. امیدوارم این نشریه همچنان با قوت، رسالت خود را ادامه داده و با توسعه در بخش الکترونیکی، بتواند مخاطبان بیشتری را در سطح کشور پوشش دهد و به امر فرهنگ‌سازی در بازار سرمایه بیش‌ازپیش کمک کند.
در خصوص عملکرد بازار سرمایه در حوزه ابزارهای نوین، به نظر می‌رسد از بین ابزارهای جدید، «فروش تعهدی» که به‌عنوان آخرین ابزار نوین سال ۹۸ وارد بازار سرمایه کشور شد، یکی از مهم‌ترین ابزارهای معاملاتی بازار سرمایه در سال‌های اخیر بوده است. ازآنجاکه این ابزار در راستای ایجاد تعادل در بازار مورداستفاده قرار می‌گیرد، به‌طورکلی در بورس‌های دنیا ابزارهای مشابه با این ابزار جزو ابزارهای بسیار مهم محسوب می‌شوند. البته پیش‌ازاین، ابزار «خرید اعتباری» به‌عنوان مدلی از مبادلات اعتباری و تعهدی در بازار سرمایه ایران معرفی‌شده و مورداستفاده قرار می‌گرفت و لازم است اصلاحاتی در دستورالعمل آن صورت بگیرد، اما سازوکار فروش تعهدی که در بورس‌های دنیا با عنوان «فروش استقراضی» معرفی‌شده است، در بازار ایران وجود نداشت؛ بنابراین پس‌ازآنکه در کمیته فقهی سازمان بورس و اوراق بهادار، عنوان «فروش تعهدی» برای این روش معاملاتی انتخاب شد، معاملات آن در سال ۹۸ آغاز شد. البته این نکته را باید در نظر داشته باشیم که «فروش تعهدی» نه‌فقط در عنوان، بلکه در عملکرد نیز به‌طور واقعی و کامل، معامله‌ای تعهدی محسوب می‌شود و این تغییر نام به‌طور مشخص بیان‌کننده این است که عقد وکالت در آن اجرا می‌شود و با فروش استقراضی مورداستفاده در بورس‌های دنیا که در قالب آن سهام قرض گرفته می‌شود، تفاوت دارد. در روش «فروش تعهدی»، یک شخص به وکالت از دارنده سهم، سهم را در بازار می‌فروشد اما درعین‌حال تعهد می‌کند آن سهم را در موعد مقرر، دوباره از بازار خریداری کرده و به موکل خود بازگرداند؛ بنابراین الزام فقهی آنکه باید معامله صورت گرفته و تعهد وجود داشته باشد، رعایت می‌شود.
عملکرد ابزارهای دیگری که پیش از سال ۹۸ وارد بازار سرمایه شده را چطور ارزیابی می‌کنید و آیا طی سال گذشته رشدی در آن‌ها مشاهده شد؟
بله. همان‌طور که اشاره شد، ابزارهای مالی متعددی در بازار سرمایه ایران وجود دارد که بعضی از آن‌ها همچون معاملات اختیار خریدوفروش، سال‌های قبل وارد بازار سرمایه شده‌اند، اما رشد و رونق معاملات آن‌ها در سال ۹۸ رقم خورد. وقتی ابزاری در بازار سرمایه پیشنهاد می‌شود، مدت‌زمانی را لازم دارد تا جایگاه خود را پیدا کند که در این مورد خوشبختانه بسیاری از ابزارهای قبلی، پس از گذر از دوره موردنظر، در سال ۹۸ با رونق مواجه شدند. برای مثال ابزار «اختیار خرید» و «اختیار فروش»، ازجمله ابزارهایی بودند که در سال‌های قبل، طراحی و وارد بازار شدند، اما معاملات آن‌ها حجم بالایی نداشت. این ابزار خوشبختانه در سال ۹۸ رشد مناسبی پیدا کرده و حجم معاملاتشان نسبت به قبل چند برابر شد.
همان‌طور که می‌دانید ابزارهای متعددی نیز در بازارهای مالی اسلامی وجود دارند که تعداد قابل‌توجهی از این ابزارها در بازار سرمایه ایران طی سال‌های گذشته طراحی شده و مورد استفاده قرارگرفته‌اند ازجمله «اوراق وکالت»، «اوراق مشارکت»، «اوراق جعاله»، «اوراق منفعت»، «اوراق اجاره»، «اوراق اجاره سهام»، «اوراق خرید دین» و «اوراق رهنی» که البته لازم به ذکر است که در برخی موارد بازار سرمایه ایران در طراحی و اصلاح ساختار این ابزار، بسیار پیشروتر از دیگر کشورهای اسلامی بوده است. در حوزه فعالیت این ابزارها یکی از اقدامات بسیار مفیدی که در سال ۹۸ انجام شد، اعمال برخی اصلاحات در دستورالعمل‌های آن‌ها بوده است.
در حوزه قوانین و مقررات ابزارهای اسلامی، طراحی و اجرای حسابداری اسلامی و اجرای قوانین مربوط به آن نیز در دستور کار سازمان بورس و اوراق بهادار قرار گرفت و گروهی از فارغ‌التحصیلان دانشگاه امام صادق (ع) بر روی این دستورالعمل، به‌طور مشخص تحقیقات خود را آغاز کردند.
یکی از نقاط قوت بازارهای سرمایه، تسریع در فرایند عمق‌بخشی به معاملات است. در این راستا، بازار سرمایه ایران عرضه‌های اولیه متعددی را در سال ۹۸ شاهد بود. آیا به عقیده شما در این حوزه عملکرد بازار متناسب با حجم نقدینگی واردشده به بازار سرمایه بوده است؟
در سال ۹۸، عرضه‌های اولیه با جدیت بیشتری انجام شد به‌طوری‌که عرضه سهام از یک هزار و ۹۰۰ میلیارد تومان در سال ۹۷، به رقم ۵ هزار میلیارد تومان در سال ۹۸ رسید. همان‌طور که می‌دانید عرضه‌های اولیه، ارزشی که به بازار اضافه می‌کنند بسیار بیشتر از ارقام آن‌ها است به‌طوری‌که در برخی موارد به بیش از ۱۰ برابر نیز می‌رسد؛ بنابراین وقتی می‌گوییم ۵ هزار میلیارد تومان عرضه اولیه انجام‌شده است، این به معنی آن است که ۵۰ هزار میلیارد تومان به ارزش بازار اضافه شده است.
باید در نظر داشته باشیم که عرضه‌های اولیه از این منظر که فرایند فراهم‌سازی مقدمات آن‌ها، امری بسیار دقیق است و نیاز به یک فرایند جدی و موشکافانه کارشناسی دارد، در بیشتر موارد زمان‌بر است و ممکن است بیش از زمان مورد انتظار فرصت لازم داشته باشند. دقت و زمان موردنیاز، علاوه بر کمیته‌های پذیرش بورسی در خود شرکت‌ها نیز بسیار اهمیت دارد. برای مثال یکی از موارد بسیار مهم، این است که صورت‌های مالی شرکت‌ها آماده باشد به این معنی که بندهای زیاد نداشته باشد. بندهای صورت‌های مالی شرکت‌ها، باید به‌گونه‌ای آماده شده باشد که بتوان با افشا، آن‌ها را حل‌وفصل کرد. اگر بندهای گزارش حسابرسی زیاد باشد، شرکت‌ها باید تعدیلاتی را در صورت‌های مالی خود انجام دهند که انجام این تعدیلات طبیعتاً باید در هیئت‌مدیره شرکت‌ها بررسی شود. این امر نیز به‌نوبه خود زمان‌بر خواهد بود. علاوه بر این، برخی فرایندها لازم است تا قبل از عرضه صورت گیرد و هماهنگی‌های لازم با سهامداران عمده انجام شود. برای مثال یکی از مسائل مهم در عرضه‌های اولیه به توافق سهامداران مربوط می‌شود. در مواردی ممکن است یکی از سهامداران، موافق عرضه ۵ درصدی سهم خود نباشد و انتظار داشته باشد سهامدار عمده دیگری، بخشی از آن را عرضه کند؛ بنابراین وجود اختلاف‌نظر در این مورد و در موارد دیگر، باعث می‌شود توافق جهت عرضه سهام در بورس، بین سهامداران عمده صورت نگرفته و یا فرایند آن طولانی شود. در مواردی نیز سهامداران عمده قصد دارند کرسی مدیریتی را حفظ کنند و این امر اختلاف بین سهامداران را بیشتر کرده و بعضاً باعث می‌شود فرایند عرضه سهام در بازار سرمایه طولانی‌تر شود. البته یکی از موارد مهم در عرضه‌های اولیه و عدم تحقق سریع آن‌ها این است که بعضاً اعضای هیئت‌مدیره بعضی از شرکت‌ها به‌طور کامل نسبت به حضور در بورس و عرضه سهام شرکتشان در بازار سرمایه متقاعد نشده باشند؛ بنابراین در مواردی رضایت کامل مدیران شرکت و فرایند دریافت امضاها، فرایند اقدامات لازم برای عرضه را طولانی می‌کند.
اما درهرصورت سازمان بورس و اوراق بهادار طی سال‌های اخیر با افزایش تعداد جلساتی که در بورس اوراق بهادار تهران و فرابورس ایران با حضور اعضای کمیته پذیرش برگزار می‌شود، تلاش کرده تا بخش عمده‌ای از مشکلات ناشی از این موارد را برطرف کند. طبیعتاً انتظار می‌رود شرکت‌ها هم با بندهای حسابرسی کمتری صورت‌های مالی خود را برای ارائه به بورس آماده کنند. شرکت‌هایی که علاقه‌مند به حضور در بازار سرمایه ایران هستند باید سعی کنند صورت‌های مالی بهتری داشته باشند، از قبل توافقات خود را به سرانجام رسانده باشند و چالش‌های ذکرشده را حل کرده باشند. در یک‌کلام باید خودشان را برای عرضه در بورس از قبل آماده کرده باشند.
انتظار می‌رود در صورت تصویب نهایی پروژه فروش سهام دولتی، عرضه این سهام به همراه سهام شرکت‌هایی که درخواست پذیرش در بورس دارند، عمق بازار سرمایه در ایران بیش‌ازپیش از افزایش یابد.
به عرضه سهام دولتی اشاره کردید. نقش بازار سرمایه در تهیه و پیشنهاد مفاد اجرایی آن چه میزان بوده است؟
پروژه عرضه سهام دولتی در سال ۹۷ از سوی سازمان بورس و اوراق بهادار پیشنهاد شد و مقرر شد بر اساس آن سهام باقی‌مانده دولت در قالب صندوق‌های قابل معامله در بورس (ETF) و با حداکثر ۳۰ درصد تخفیف به عموم مردم عرضه شود. متن این پیشنهاد در نامه‌ای به سران سه قوه اعلام شد و خوشبختانه درنهایت در مردادماه سال ۹۷ مورد تصویب قرار گرفت. البته عملیات اجرایی آن به دلایل متعددی ازجمله فرایند اداری در کمیسیون‌های مختلف و همچنین مجمع دولت به تعویق افتاد تا آنکه در پایان سال ۹۸ به فاز اجرایی نزدیک شد که البته این مرحله نیز به دلایلی ازجمله لزوم اجرای برخی مقررات، به‌طور موقت متوقف شد اما خوشبختانه این پروژه در بودجه سال ۹۹ به مرحله اجرایی رسید. ارزش این سهام حدوداً ۹۰ هزار میلیارد تومان است اگرچه بخشی از این سهام وثیقه است و ممکن است قابل‌عرضه نباشد اما خبر خوب این است که تمامی ارگان‌های مرتبط اعم از دولت و وزارت اقتصاد و دارایی، بسیار پیگیر اجرای این پروژه هستند.
اجرای این طرح چه تأثیری در بازار سرمایه خواهد داشت؟
اجرای این طرح به عمق‌بخشی بازار سرمایه کمک خواهد کرد، علاوه بر آن به افرادی که تمایل به سرمایه‌گذاری دارند کمک می‌کند وارد بازار سرمایه شده و سهم‌هایی را خریداری کنند که ازلحاظ سودآوری سهم‌های قابل‌اتکاتری هستند و چون یک تخفیف قابل‌توجه داده می‌شود اگر نوسانی در بازار رخ دهد، نگرانی کمتری در این سهم‌ها وجود خواهد داشت. برای مثال اگر یک شخص، سهمی را از بین سهام دولتی، با تخفیف ۲۰ درصدی خریداری کنند، اگر این سهم نوسان چنددرصدی منفی هم داشته باشد، این خرید برای خریدار همچنان قابل‌قبول خواهد بود.
از سهام دولتی، چه میزان وثیقه و چه میزان قابل‌عرضه است؟
بعضی از این شرکت‌ها، تسهیلاتی را در گذشته دریافت کرده و به همین دلیل دارایی خود را وثیقه گذاشته‌اند، بنابراین بخشی از سهامشان قابل‌عرضه نیست؛ اما بخش عمده‌ای از این سهام آزاد و قابل‌عرضه است و منعی ندارد.
اقدامات توسعه‌ای سازمان بورس و اوراق بهادار برای معرفی و گسترش فرهنگ سرمایه‌گذاری در بازار سرمایه تا چه حد موفقیت‌آمیز بوده است؟
علیرغم آنکه در سال ۹۸ با اتفاقات و رویدادهای متعددی در حوزه سیاست بین‌الملل و بلایای طبیعی در کشور روبرو بوده‌ایم، بازار سرمایه از ثبات و آرامش قابل‌توجهی برخوردار بوده است که این امر ناشی از بلوغ بازار سرمایه و نشان‌دهنده توان بالای سرمایه‌گذاران در تحلیل و ارزیابی صحیحی از روند سودآوری شرکت‌ها و عدم توجه آن‌ها به شایعات و هیجانات گذرا است. البته جای تقدیر و تشکر دارد که سهامداران حقوقی نیز در مقاطعی، به‌خوبی به حفظ ثبات و آرامش بازار کمک کرده‌اند. در بازار سرمایه ایران، همواره در شرایطی که نگرانی ایجاد می‌شود، سهامداران حقوقی کمک می‌کنند تا بازار از این برهه رد شده و با پتانسیل خودش تنظیم شود.
با توجه به حضور بیشتر سرمایه‌گذاران حقیقی در بورس، توصیه اصلی شما به این افراد چیست؟
افرادی که به‌تازگی وارد بازار سرمایه می‌شوند باید به ریسک‌هایی که در بازار سرمایه وجود دارد توجه داشته باشند، البته این ریسک‌ها مختص کشور ما نیست و در همه کشورها و بازارهای دیگر نیز وجود دارد. به سرمایه‌گذارانی که در سال ۹۸ وارد بورس شدند نیز همانند همیشه توصیه می‌کنیم متنوع سرمایه‌گذاری کنند و از سود شرکتی که سهام آن را خریداری کرده‌اند اطمینان داشته باشند. سرمایه‌گذاران باید به این نکته توجه داشته باشند که یک دارایی باید سود داشته باشد در این صورت حتی اگر رشد قیمتی نداشته باشد و یا حتی اگر افت قیمت داشته باشد با دریافت سود مجمع می‌توانند ضرر عدم افزایش قیمت و یا افت ارزش بازار آن سهام را جبران کنند. سرمایه‌گذارانی که از محل ابزار بدهی سرمایه‌گذاری می‌کنند نیز می‌توانند با سودی که در سررسید دریافت می‌کنند، یک سرمایه‌گذاری قابل‌قبول و مطمئن داشته باشند. ازاین‌جهت، قطعاً یکی از نکاتی که باید به آن توجه شود، بحث اصول سرمایه‌گذاری است که سازمان بورس و اوراق بهادار در این حوزه تلاش زیادی کرده است.
درعین‌حال درخواستی از سهامداران دارم و آن این است که در فرایند سرمایه‌گذاری و خرید سهام شرکت‌های بورسی، به سودآوری آن‌ها توجه ویژه‌ای داشته باشند. واقعیت امر این است که رابطه بین قیمت و سودآوری یک بنگاه اقتصادی بسیار مهم است و درواقع مهم‌ترین پناهگاه سرمایه‌گذار، میزان سودآوری آن بنگاه است؛ بنابراین سرمایه‌گذاران باید در نظر داشته باشند که مهم‌ترین اصل در سرمایه‌گذاری تناسب بین قیمت و سودآوری شرکت‌ها است و هر فردی اگر به این نکته تکیه کند می‌تواند یک سرمایه‌گذاری موفق در بازار سرمایه داشته باشد. در این راستا شرکت اطلاع‌رسانی و خدمات بورس و همچنین روابط عمومی سازمان بورس و اوراق بهادار، اقدامات متعددی در راستای فرهنگ‌سازی انجام داد و به روش‌های مختلف، پیام‌های فرهنگ‌سازی را به تعداد زیادی از سرمایه‌گذاران ارسال کرد و بر این اساس طی سال ۹۸ نیز تولید و انتشار محتوا در خصوص اصول سرمایه‌گذاری با هدف آموزش و آگاه‌سازی سرمایه‌گذاران در شبکه‌های اجتماعی به‌طورجدی پیگیری شد.
همان‌طور که می‌دانید به دلیل اهمیت ویژه‌ای که آموزش سرمایه‌گذاران در سازمان بورس و اوراق بهادار دارد، مفاد اجرای آن در قالب یک مصوبه تصویب شده و بر اساس آن مقررشده است سرمایه‌گذاران از طریق هر یک از نهادهایی که دارای مجوز هستند، آموزش لازم را دریافت کنند البته انتخاب نهاد آموزشی موردنظر به اختیار خود سهامداران خواهد بود.
با توجه به اینکه ضریب نفوذ بازار سرمایه در اقتصاد کشور به‌خصوص در سال ۹۸ رشد چشمگیری داشته است، مقررات سازمان بورس و اوراق بهادار در راستای شفافیت و اطلاع‌رسانی و مقابله با افشای اطلاعات نهانی تا چه حد پیگیری و اجرا شده است؟
در سال ۹۸ موارد متعددی در حوزه شفافیت و اطلاع‌رسانی و به‌خصوص افشا و به‌موقع بودن اطلاعات انجام شد و همچنان مانند سال‌های قبل با شرکت‌هایی که این مقررات را رعایت نمی‌کردند برخورد قانونی صورت گرفته و جریمه شدند. علاوه بر آن با انتشار شایعات و سیگنال‌فروشی برخوردهای جدی صورت گرفت و افرادی که سعی در اغوای مردم و گمراه کردن سرمایه‌گذاران داشتند و از این طریق سعی داشتند سهامی که در تملک خودشان بود را با ارائه اطلاعات نادرست، خوب جلوه کنند، شناسایی‌شده و با آنان برخورد قانونی مناسب صورت گرفت. البته در موارد این‌چنینی، برخی افراد پس از روبرو شدن با محدودیت‌های قانونی، سعی خواهند کرد از طریق وسیله ارتباط‌جمعی دیگری، مجدد روش خود را در پیش بگیرند ازاین‌رو لازم است این پیگیری‌ها به‌طور مستمر انجام شود. قاعدتاً برخورد با این نوع تخلفات مختص به زمان خاصی نخواهد بود و ادامه خواهد یافت.
ازنظر ارزش معاملات بازار سرمایه، عملکرد سال ۹۸ را چطور ارزیابی می‌کنید؟
در سال ۹۸، ارزش معاملات در بورس اوراق بهادار تهران، فرابورس ایران، بورس انرژی و بورس کالای ایران، در مجموع از ۱,۰۰۰ هزار میلیارد تومان عبور کرد. بورس اوراق بهادار تهران و فرابورس از نظر ارزش معاملات رشد بیشتری داشتند اما به‌طورکلی همه بورس‌ها تا دو برابر رشد کردند و صد درصد رشد را در سال ۹۸ ثبت کردند. درنتیجه ارزش معاملات بازار سرمایه از ۵۴۷ هزار میلیارد تومان به ۱,۰۵۰ هزار میلیارد تومان رسید. این امر موجب بزرگ‌تر شدن بازار سرمایه ایران شد و به دنبال آن تعداد هم‌وطنانی که به‌خصوص در ماه‌های پایانی سال ۹۸ اقدام به درخواست صدور کد معاملاتی کردند، با افزایش قابل‌توجهی روبرو شد.
مهم‌ترین برنامه‌های سازمان بورس و اوراق بهادار که در سال ۹۸ در بورس‌های کالا و انرژی انجام شد چه بود؟
همان‌طور که می‌دانید، استراتژی اصلی در حوزه بورس کالا و بورس انرژی عرضه کالاهای اساسی است که انرژی، در حال حاضر اصلی‌ترین و استراتژیک‌ترین کالای موجود در کشور محسوب می‌شود. در این راستا موضوع فروش بنزین در بورس انرژی در سال ۹۸ با جدیت زیادی پیگیری شد و پیشرفت‌های حاصل‌شده در این حوزه را می‌توان یکی از موفقیت‌های بازار سرمایه در سال ۹۸ تلقی کرد. خوشبختانه بورس انرژی در سال ۹۸ رشد بسیار خوبی داشت و حجم معاملات آن نسبت به سال‌های گذشته چند برابر شد. این رشد بیش از هر چیز، به دلیل عرضه قابل‌توجه فراورده‌های نفتی ازجمله بنزین بود. در بورس کالا نیز شاهد اقدامات خوبی در سال ۹۸ بودیم و انواع ابزارها و کالاها ازجمله قراردادهای «آتی»، «اختیار خرید» و «اختیار فروش» در این بازار عرضه شد. همچنین عرضه پسته و زعفران انجام شد ضمن اینکه اقدامات لازم در مورد عرضه خرما و کشمش نیز پیگیری شد. در عرضه خرما و کشمش مزیت زیادی وجود دارد چراکه خرما و کشمش جزو کالاهای قابل‌توجه کشورمان هستند و جزو عمده‌ترین صادرکننده‌ها و تولیدکننده‌های این دو کالا محسوب می‌شویم.
با توجه به پتانسیل دیتاسنتر بورس تهران، آیا تصمیمی برای خرید و پیاده‌سازی سامانه جدید معاملاتی اتخاذ شد؟
با توجه به مشکلاتی که در سامانه معاملاتی وجود داشت و در مواردی باعث نارضایتی فعالان بازار می‌شد، به‌روزرسانی سامانه معاملات و تقویت زیرساخت‌ها در این بخش در سال ۹۸ دنبال شد. همان‌طور که می‌دانید در زمان خریداری سامانه معاملاتی فعلی، متأسفانه نرم‌افزار پس از معاملات (Post trade) تحویل داده نشد؛ به همین دلیل نرم‌افزار پس از معاملات در حال حاضر یک نرم‌افزار کانادایی است درحالی‌که سامانه معاملات، از شرکتی فرانسوی خریداری شده است. این دو سامانه در زمان ارتباط، نیازمند طی کردن فرایندی هستند که به دلیل مجزا بودن، این فرایند مانند یک سیستم یکپارچه عمل نمی‌کند. با توجه به اینکه تعداد معاملات درگذشته، ۲۰ الی ۳۰ هزار تراکنش بود، این خلأ خود را نشان نمی‌داد اما پس از افزایش حجم و تعداد معاملات و رسیدن به رقم یک و نیم میلیون معامله، امکان بروز کندی‌ها و کاستی‌هایی در این حوزه وجود دارد. البته مشکل سامانه از سال‌های قدیم وجود داشت و حتی در مواردی کند بودن سامانه باعث شد یک روز معاملاتی از دست برود اما خوشبختانه در سال‌های اخیر، حتی یک روز بدون معامله نیز در بورس و فرابورس نداشته‌ایم. البته تأخیرهایی در فرایند معاملات رخ می‌داد که مشکل آن ناشی از مشکلات مربوط به هسته معاملاتی بود که این مشکل نیز معمولاً سامانه را ۷ الی ۸ بار به مدت ده تا بیست دقیقه متوقف می‌کرد. خوشبختانه این اختلال با پیگیری و تلاش ارزشمند همکاران شرکت فناوری اطلاعات بورس حل شد، بنابراین در حال حاضر مشکلی در هسته معاملاتی وجود ندارد. بااین‌وجود در حال حاضر انباشتگی سفارش‌ها و معاملات نیز رخ می‌دهد که این موضوع نیز در شرکت فناوری اطلاعات بورس در حال پیگیری است
البته در راستای حذف کامل مشکلات و کاستی‌های احتمالی سامانه معاملات، راه‌اندازی یک سامانه بومی توسط سازمان بورس و اوراق بهادار و شرکت فناوری اطلاعات بورس پیگیری شده و بر اساس این استراتژی، فراخوانی به دانشگاه‌های کشور داده‌شده تا در آن مشارکت کنند.
البته خرید سامانه معاملاتی از خارج از کشور، در یک مقطعی توسط سازمان بورس و اوراق بهادار به‌طور غیرمستقیم پیگیری شد و مذاکراتی نیز در خصوص خرید سامانه از شرکتی متعلق به سوئد صورت گرفت اما به دلیل وجود برخی موانع و تأکیداتی که بر توسعه سامانه‌های بومی وجود دارد، خرید سامانه خارجی متوقف شد. این شرکت ارائه‌دهنده این سامانه خارجی که در خصوص آن مذاکراتی صورت گرفته بود، بعدها تحت تملک بورس «نزدک» درآمد که همان‌طور که می‌دانید «نزدک» نیز با توجه به تحریم‌ها امکان فروش سامانه را ندارد، علاوه بر این ترجیح سازمان بورس و اوراق بهادار نیز بر توسعه داخلی هست نه خرید از منابع خارجی. البته خرید سامانه از خارج از کشور، همان‌طور که برخی کارشناسان نیز تأکید می‌کنند موجب صرفه‌جویی در زمان می‌شود اما درعین‌حال اختصاصی‌سازی آن نیازمند زمان خواهد بود. اگر قرار باشد سامانه‌ای خریداری شود، اجرا و پیاده‌سازی ملاحظات بازار سرمایه ایران و ویژگی‌های آن حداقل ۸ ماه زمان می‌برد. این ملاحظات در همه بازارها وجود دارد و خاص بازار ایران نیست بنابراین اجرای آن الزامی است.
بهره‌برداری از سامانه بومی چقدر زمان‌بر خواهد بود؟
در حال حاضر یک سال از فرایند توسعه سامانه بومی سپری شده است و امید می‌رود طی یک سال آینده امکان بهره‌برداری از آن فراهم شود. در حال حاضر اگر کسی قصد بهره‌برداری از این سامانه را داشته باشد، بین ۸ ماه تا یک سال زمان‌بر خواهد بود البته همان‌طور که گفته شد، سازمان بورس و اوراق بهادار به خرید سامانه از شرکت‌های خارجی بی‌توجه نبود، اما از یک‌سو با توجه به شرایط تحریم‌های بین‌المللی و عدم امکان خرید و از سوی دیگر لزوم استفاده از ظرفیت‌های بومی، به سمت توسعه سامانه معاملات ملی رفتیم به‌خصوص که این امکان و توانمندی در کشور وجود دارد. البته ممکن است تجربه مهندسی نرم‌افزار و یا معماری سامانه‌هایی در حد و اندازه این سامانه را نداشته باشیم اما واقعیت این است که بالاخره قدم نخست در این حوزه باید از جایی شروع می‌شد.
در راستای عملی شدن این پروژه، گروهی از شرکت فناوری اطلاعات که گروه بهره‌بردار است و به‌عنوان تیمی که بیشترین تجربه را در این سال‌ها داشته با یک گروه دانشگاهی که توانایی کدنویسی و توسعه نرم‌افزارها را دارد ، همکاری خود را آغاز کرد؛ یعنی یک گروه عملیاتی در کنار گروه دانشگاهی. البته برای اجرای این پروژه استفاده از مشاوره خارجی، بلامانع است اما مهم‌ترین نکته این است که دیتاهای بازار سرمایه کشورمان در اختیار نهادها و مراکز غیر ایرانی قرار نگیرد، چراکه صیانت از داده‌های بازار سرمایه الزام قانونی است.
البته این را نیز باید در نظر بگیریم که بخش عمده‌ای از اختلالات می‌تواند با به‌روزرسانی بهبود پیدا کند. در حال حاضر تعداد تراکنش سامانه فعلی معاملات بورس از ۷۰۰ تراکنش به ۴ هزار تراکنش رسیده است و سامانه «آپتیک» که نسخه جدیدتر سامانه فعلی بورس است و توسط شرکت «آتوس» ارائه شده، ظرفیت حدود ۲۰ هزار تراکنش دارد، اما نرم‌افزاری همچون سینوبر سوئد که در مورد خرید آن مذاکره شده بود، ظرفیت ۶۳ هزار تراکنش را دارد. اگرچه فاصله تراکنش‌ها و ظرفیت این سامانه‌ها نسبتاً زیاد است اما با به‌روز کردن سخت‌افزارها و نرم‌افزارها می‌توان ظرفیت تراکنش سامانه فعلی را به ۱۰ هزار عدد رساند.
همچنین با توجه به اینکه تفکیک سامانه بورس تهران و فرابورس تجربه موفقی بوده است، ازاین‌رو می‌توان سامانه‌های دیگر را نیز از هم جدا کرد. برای مثال سامانه معاملات ابزارهایی همچون صندوق‌های سرمایه‌گذاری را می‌توان بر روی سامانه دیگری قرار داد و از این طریق می‌توان فشار روی سیستم معاملات را توزیع کرد.
در شرایط فعلی به نظر می‌رسد باید هم سامانه موجود تقویت شود، هم سامانه بومی توسعه یابد. همچنین در سامانه بومی توسعه داده‌شده از مشاورینی که ازنظر صلاحیت‌های مختلف عمومی و امنیتی صلاحیت دارند، استفاده شود.
البته هر سامانه‌ای برای توسعه نیاز به زمان خواهد داشت حتی در کشورهایی که دانش بالایی دارند نیز اجرا و توسعه سامانه‌های معاملاتی زمان‌بر است. برای مثال انگلیس در جریان توسعه سامانه میلینیوم، بعدازاینکه سامانه‌های قبلی خود را کنار گذاشت، مدت‌زمانی ۴ الی ۵ ساله را در نظر گرفت. این مدت‌زمان در شرایطی در نظر گرفته شد که بورس لندن سابقه این‌گونه فعالیت‌ها را داشته و جزو قدیمی‌ترین بورس‌های دنیا محسوب می‌شود. برای مثال درست است که در کشور ما پروژه پتروشیمی مبهم نیست و سابقه طولانی در این حوزه دارد اما وقتی قصد راه‌اندازی یا توسعه پروژه‌ای را در این حوزه داشته باشیم، زمان مهم بوده و لازم هست که فرصتی برای آن در نظر گرفته شود.
درهرصورت با توجه به تلاش‌هایی که در شرکت فناوری اطلاعات بورس صورت گرفته، سامانه معاملات بهبود پیداکرده است اما به دلیل محدود شدن بازارهای موازی، فشار نقدینگی به بازار سرمایه بیشتر شده است، درنتیجه حجم معاملات در ماه‌های اخیر افزایش پیداکرده است و این امر ممکن است سامانه معاملات را با فشار مضاعفی روبرو کند، ازاین‌رو لازم است همچنان بر روی بهبود سامانه معاملات کار شود.
با توجه به تصمیمات اتخاذشده در مورد سهام عدالت در سال‌های اخیر، چه اقداماتی از سوی سازمان بورس و اوراق بهادار صورت گرفت؟ در مقایسه با سهام دولتی، ورود آن تا چه حد در بازار تأثیرگذار خواهد بود؟
سهام عدالت نسبت به عرضه سهام دولتی بزرگ‌تر است و ارزش آن در حدود ۲۰۰ هزار میلیارد تومان برآورد شده است. موضوع عرضه سهام عدالت در بورس توسط سازمان خصوصی‌سازی و سازمان بورس و اوراق بهادار تحت هدایت وزیر امور اقتصادی و دارایی دنبال شد و الگوهای متعددی برای آن پیشنهاد شد. یکی از الگوها، واگذاری سهام به‌صورت مستقیم به مردم، دیگری واگذاری سهام به مردم در قالب صندوق‌های سرمایه‌گذاری و درنهایت واگذاری از طریق شرکت‌های سرمایه‌گذاری استانی بود. هر سه الگو طراحی‌شده و دستورالعمل‌ها نوشته شده است.
البته موضوعاتی نیز در بازار سرمایه به‌عنوان دغدغه مطرح شده است، برای مثال وقتی سهام واگذار شود و مردم تصمیم به فروش آن بگیرند، واکنش بازار چه خواهد بود. این نگرانی‌ها وجود دارد اما برای آن‌ها راه‌حل‌های متعددی وجود دارد. برای مثال می‌توان سامانه مجزایی از سامانه فعلی معاملات بورس طراحی کرد. علاوه بر آن می‌توان از همین سامانه‌های موجود، نسخه مجزایی راه‌اندازی کرده و برای موضوع افزایش عرضه نیز می‌شود از طریق بازارسازی و بازارگردانی و غیره این موارد را در صورت بروز، مدیریت کرد.
البته یکی از مباحث مهم و قانونی سهام عدالت، لزوم دستور مقام معظم رهبری بود که برای اجرایی شدن باید اذن آن از سوی ایشان صادر می‌شد که این مهم اتفاق افتاد.
در حوزه روابط بین‌المللی، بازار سرمایه ایران طی سال ۹۸ چه دستاوردهایی داشته است و آیا تحریم‌ها در این حوزه و به‌خصوص ارتباط بازار سرمایه ایران با دیگر بورس‌های بین‌المللی، خللی ایجاد کرده است؟
در حوزه روابط بین‌الملل، موضوع اصلی نقل‌وانتقال پول است و در حوزه گفتمان محدودیتی با کشورها وجود ندارد. در این راستا سازمان بورس و اوراق بهادار، عضو اصلی «آیسکو» شده است درصورتی‌که قبلاً تنها عضو ناظر بود اما در حال حاضر می‌تواند در هیئت‌رئیسه حضور داشته باشد و در کمیته‌ها، سمت ریاست کمیته‌ها را نیز بر عهده بگیرد و در رأی‌گیری‌ها نقش مهمی ایفا کند.
از منظر حضور در مجامع بین‌المللی، باید توجه داشته باشیم که «آیسکو» ، مقررات بازار سرمایه ایران را به‌عنوان مقررات استاندارد پذیرفته و وقتی ما عضو «آیسکو» هستیم، مفهوم آن این است که مقررات بازار سرمایه ایران از نظر استاندارد بودن به شکلی است که هر سرمایه‌گذار خارجی به هر نحوی می‌تواند در بازار سرمایه ایران سرمایه‌گذاری کند و هیچ نگرانی و چالشی نخواهد داشت. تأیید قوانین بازار سرمایه ایران در «آیسکو» نشان می‌دهد ازنظر شفافیت، حمایت قانونی، زیرساخت‌ها، سیستم‌های الکترونیکی و معاملاتی، هیئت داوری و امثال این موارد هم در سازمان بورس و اوراق بهادار و هم در ارکان بازار سرمایه، چارچوب مناسبی وجود دارد. تنها مسئله‌ای که وجود دارد بحث کاستودین یا متولی دارایی است که خوشبختانه در لایحه‌ای که برای سهام عدالت تنظیم‌شده، متولی دارایی نیز در نظر گرفته شده است. به‌محض تصویب سهام عدالت، متولی دارایی به‌عنوان رکن قانونی مشخص خواهد شد.
اما در حال حاضر، مسئله، گفتمان و ارتباط فکری با دیگر بورس‌ها نیست و یا موضوع قوانین و پذیرفته شدن چارچوب بازار سرمایه ایران در مجامع بین‌المللی نیست، بلکه تنها موضوع مهم، مسئله نقل‌وانتقال پول است. اگر سرمایه‌گذاران خارجی بتوانند وجوه خود را به بازار سرمایه ایران منتقل کنند و در این بازار سهم خریداری کنند، بین‌المللی شدن بورس را می‌توانیم به معنای واقعی داشته باشیم. البته تفاهم‌هایی نیز با بانک ملت صورت گرفت که در نقل‌وانتقال پول تسهیلاتی ایجاد شود اما در عمل، محدودیت‌های موجود تا حدودی فعالیت در قالب این تفاهم‌نامه‌ها را با محدودیت مواجه کرد.
اما به‌طورکلی ارتباط بازار سرمایه ایران با دنیا بسیار مناسب است، به‌طوری‌که در تمام مجامع و رویدادهای بین‌المللی، سازمان بورس و اوراق بهادار دعوت می‌شود. در بازار سرمایه اسلامی نیز عملکرد بازار سرمایه ایران همواره مورد توجه قرار گرفته است و ایران در این حوزه بسیار پیشرو بوده است. اگرچه در حال حاضر به دلیل شیوع ویروس کرونا رویدادهای بین‌المللی کمتر شده است که انتظار می‌رود با برطرف شدن آن رفت‌وآمدها و روابط در حوزه بین‌المللی از سر گرفته شود.
به موضوع شیوع ویروس اشاره کردید. آن‌طور که به نظر می‌رسد بازار سرمایه ایران در برخورد با این موضوع نسبت به بازارهای جهانی، منطقی‌تر عمل کرده و هیجان محدودتری را تجربه کرد. ضمن آنکه در سال ۹۸ اوراق کرونا ۱ و ۲ نیز با هدف کمک به شرایط ایجادشده در پی شیوع این بیماری، طراحی شد. ارزیابی شما از شرایط چیست و دلیل خویشتن‌داری بیشتر بازار سرمایه ایران را در این حوزه چه می‌دانید؟
پس‌نوسان‌هایی که در بازارهای جهانی در پی شیوع کرونا رخ داد، بازار سرمایه ایران را نیز متأثر کرد به‌طوری‌که افت ۷ الی ۸ درصدی رخ داد که البته بخشی از آن جبران شد اما در مقایسه با بورس‌های بین‌المللی، از ثبات خوبی برخوردار است. این را باید در نظر داشته باشیم که بخش قابل‌توجهی از سرمایه‌های موجود در بازار سرمایه ایران در اختیار نهادهای دولتی و غیردولتی است. در حال حاضر ۴۰ درصد سهام عدالت و ۱۷ درصد شرکت‌های بزرگ در اختیار دولت قرار دارد و بخشی نیز در اختیار نهادهای عمومی غیردولتی است، طبیعتاً این شرایط، ثبات خوبی در زمان‌های پرنوسان ایجاد خواهد کرد. البته این به معنی آن نیست که سرمایه‌گذاران به تبعات این رویداد توجه نکنند. طبیعتاً تحولات ناشی از شیوع این ویروس بر روی قیمت نفت، فلزات اساسی، اشتغال و تولید بنگاه‌ها و در نهایت صادرات و واردات، اثر خواهد داشت، اما بحث این است که متناسب با سودآوری باید تأثیر این بیماری بر روی عملکرد شرکت‌ها در نظر گرفته شود، نه بیشتر از حد و نه کمتر از آن. سرمایه‌گذاران باید بررسی کنند که این بیماری چقدر رشد اقتصادی دنیا و منطقه را کم می‌کند و یا اینکه چه میزان بر روی صادرات، واردات و فروش شرکت‌ها تأثیر دارد. یکی از آمارهای بسیار خوبی که می‌تواند به سرمایه‌گذاران برای رسیدن به این تحلیل کمک کند، انتشار عملکرد شرکت‌ها در حوزه تولید و فروش ماهانه است بنابراین اثر این بیماری را می‌توان در تولید و فروش ماهانه ببینند، درعین‌حال نباید با دستپاچگی هم عمل کنند؛ بنابراین با توجه به آثار اقتصادی، سرمایه‌گذاران باید انتظاراتشان را با شرایط جدید تطبیق دهند و به سودآوری شرکت نگاه کنند چون همان‌طور که گفته شد راز موفقیت در سرمایه‌گذاری، نگاه به سودآوری است. سودآوری است که قیمت را تعیین می‌کند. البته بقیه موارد مانند ارزش دارایی ممکن است در بلندمدت مهم باشد یا ممکن است انتظارات و پتانسیل هم مهم باشد اما درنهایت و بعد از همه این موارد، ارزش یک شرکت باید در سودآوری شرکت نشان داده شود.
در مورد صندوق‌های کرونا ۱ و کرونا ۲ که بازار سرمایه راه‌اندازی کرده است، امیدواریم این حرکت تقویت شود. این‌یک حس ملی است، همدلی با کسانی است که در کشور دچار این بیماری شده‌اند. البته این نوع همراهی با جامعه، نخستین بار نیست که در بازار سرمایه انجام می‌شود. صندوق‌های نیکوکاری دانشگاه‌ها از قبل وجود داشتند اما خیلی روی آن‌ها تبلیغ نشده است مانند صندوق نیکوکاری دانشگاه الزهرا و دانشگاه تهران. در این حوزه بازار سرمایه سعی دارد در رویدادهای دیگر نیز فعالیت داشته باشد. برای مثال با بیمه مرکزی در راستای انتشار اوراق بلایای طبیعی ازجمله سیل، زلزله و غیره همکاری کرده و با توجه به اینکه در قانون بودجه هم آمده بود، در سال ۹۹ اقداماتی را در این حوزه خواهیم داشت. اگرچه درگذشته اقداماتی در این حوزه صورت گرفت اما سازمان‌یافته نبود اما در حال حاضر اوراق خاصی برای بلایای طبیعی طراحی‌شده مانند اوراق بیمه اتکایی و اوراق بلایای طبیعی که در دنیا به‌عنوان کَت باند (catastrophe bond) از آن‌ها یاد می‌شود. البته ما باند (اوراق قرضه) نداریم اما در کشورمان، ابزارهای مالی اسلامی متعددی وجود دارد که می‌توان از آن‌ها استفاده کرد. این ابزارها می‌توانند به اوراق تبدیل‌شده و در جریان بروز بلایای طبیعی صادر شوند و از این طریق افرادی که دچار سیل و زلزله می‌شوند را پوشش بیمه‌ای بدهند.
در سال ۹۸ «اوراق گام» نیز به‌عنوان یکی از ابزارهای نوین طراحی شد و بانک مرکزی و بازار سرمایه برای نخستین بار از طریق سامانه به یکدیگر متصل خواهند شد. سازوکار آن ازنظر شما چه مزایایی دارد؟
در گذشته در موارد متعددی تسهیلاتی که به تولیدکننده اعطا می‌شد، تولیدکننده به‌جای خرید مواد اولیه آن را در بخش‌های دیگری صرف می‌کرد و مشخص نمی‌شد که آیا آن مبلغ، به‌واقع صرف خرید مواد اولیه شده است یا خیر. به همین دلیل اوراق ال سی داخلی طراحی شد و به‌جای تسهیلات، ال سی به تولیدکننده اعطا می‌شد و تولیدکننده می‌توانست این اوراق را به تأمین‌کننده مواد اولیه یا تجهیزات تحویل دهد و از این طریق این اطمینان حاصل می‌شد که تولیدکننده تسهیلات را صرف سرفصل دیگری غیر از مواد اولیه یا تجهیزات نکرده است.
الگوی نهایی اوراق گام نیز عملکردی همانند اوراق ال سی داخلی دارد با این تفاوت که این اوراق تکرارپذیر است. به این معنی که اوراق گام برای مدتی، بین تولیدکننده‌ها همانند ال سی داخلی تکرارپذیر عمل می‌کند و سپس وارد بازار سرمایه شده و مثل سایر اوراق معامله می‌شود. در این حالت بدون اینکه خلق پول زیادی صورت گیرد، تأمین مالی چند برابری صورت می‌گیرد. به‌عبارت‌دیگر در این روش، یک شرکت بورسی به شرکتی که مواد اولیه از او خریداری کرده است، اوراق گامی که بر مبنای ضمانت‌نامه بانکی صادر شده است، تحویل می‌دهد. تا اینجا این اوراق توانسته است که یک مرحله، بدهی شرکت تولیدکننده به تأمین‌کننده مواد اولیه را تأدیه کند. شرکت تأمین‌کننده مواد اولیه هم می‌تواند این اوراق را مجدداً به شرکت سومی که از آن انرژی یا مواد اولیه نوع دیگری خریداری کرده است، تحویل دهد. شرکت سوم نیز می‌تواند بازهم این اوراق را به شرکت چهارمی که خدمات نیروی انسانی برایش ارائه کرده، تحویل دهد و به همین ترتیب می‌تواند چندین مرحله تأمین مالی انجام شود و درنهایت این اوراق وارد بازار سرمایه شده و تبدیل به پول شود. ازاین‌رو در صورت عملیاتی شدن، این اوراق می‌تواند نقش بسیار خوبی در «جهش تولید» و کاهش مشکلات ناشی از تأمین مالی داشته باشد.
آیا بازار سرمایه آمادگی اجرای آن را دارد؟
«اوراق گام» در شورای عالی بورس و اوراق بهادار طی دو جلسه مطرح شد و در جلسه نهایی، اعضای شورا در خصوص آن به جمع‌بندی رسیدند و بازار سرمایه نیز برای اجرای این اوراق به هر شکلی که بانک مرکزی آن را مناسب بداند اعلام آمادگی کرد. سازمان بورس و اوراق بهادار هم در این حوزه، هم در حوزه «عملیات بازار باز» و هم در حوزه «بازار متشکل ارزی» همکاری کاملی با بانک مرکزی داشت.
بازار سرمایه طی سال‌های اخیر همواره در حمایت از دستگاه‌های اجرایی در جهت اجرای پروژه‌های ملی اعلام آمادگی کرده است و همواره یکی از رسالت‌های اصلی خود را خدمت به اقتصاد کشور دانسته است.
