بررسی صنعت قند و شکر
علی اسکینی
مدیر تحلیل کارگزاری بانک صنعت و معدن
بهار حقدوست
کارشناس واحد تحلیل کارگزاری بانک صنعت و معدن
«شکر» ماده سفیدی است که به‌صورت عام، به‌تمامی مواد شیرین گفته می‌شود و در دسته‌بندی کربوهیدرات‌ها قرار می‌گیرد. این ماده به‌طور طبیعی در بسیاری از گیاهان، میوه‌ها، لبنیات و … و به‌ویژه در نیشکر و چغندرقند وجود دارد. حدود ۸۰ درصد از شکر تولیدی در جهان از نیشکر و بقیه آن از چغندرقند به دست می‌آید. چغندرقند در آب‌وهوای معتدل و نیشکر در آب‌وهوای گرمسیری با آفتاب و باران فراوان کشت می‌شود. چغندرقند سالانه دومرتبه (کشت بهاره و کشت پاییزه) و نیشکر یک‌مرتبه در سال برداشت می‌شود. مقدار آب مصرفی نیشکر نیز بیش از دو برابر آب مصرفی چغندرقند است. در فرآیند تولید شکر، سه محصول به دست می‌آید که شامل ملاس، شکر و تفاله خشک می‌شود. ملاس ماده‌ای مایع شکل است که در صنعت الکل سازی، تولید خمیرمایه، مصارف دام و خوراکی به کار می‌رود. تفاله خشک در صنعت دام‌پروری استفاده می‌شود و شکر نیز در تولید محصولات غذایی، آشامیدنی و دارویی کاربرد دارد.
روش تولید
برای تولید شکر ابتدا چغندر یا نیشکر کشت‌شده برداشت، به کارخانه منتقل و پس از وزن‌کشی وارد خط تولید می‌شود. در فرایند تولید، نیشکر یا چغندر تولیدی ابتدا شسته شده و بعد به‌صورت خلالی برش داده می‌شوند. خلال‌های به‌دست‌آمده وارد مرحله عصاره‌گیری می‌شوند. شربت به‌دست‌آمده از این مرحله ابتدا تصفیه می‌شود و سپس غلظت آن افزایش می‌یابد. مرحله بعد مرحله کریستال‌سازی است که در این بخش شربت گرم می‌شود و بعدازآن که مخلوط به حالت اشباع رسید به آن پودر شکر اضافه می‌شود تا کریستال تشکیل شود. بعدازآن در مرحله سانتریفیوژ، شربت داخل یک سبد توری‌شکل ریخته می‌شود و به علت بالا بودن سرعت، پساب خارج می‌شود و کریستال شکر بر روی توری باقی می‌ماند. (در این مرحله مایع حاصل‌شده همان ملاس است.) کریستال شکر به‌دست‌آمده مرطوب است و لازم است که برای دستیابی به محصول نهایی خشک شود. در آخر، شکر تولیدشده وارد انبار می‌شود و پس از بسته‌بندی به فروش می‌رسد. در شکل ۱ نمایی از فرایند تولید شکر نشان داده شده است.
نگاهی به صنعت شکر در جهان
میزان تولید و مصرف شکر جهانی در حدود ۱۸۸ میلیون تن و مقدار ذخایر نگهداری‌شده سالانه در حدود ۷۵ میلیون تن است. در نمودار ۱ روند تغییرات میزان تولید، مصرف و همچنین ذخایر شکر در جهان نشان داده شده است.
نگاهی به وضعیت تولید و مصرف شکر در کشورهای منتخب جهان
شکر در ۱۲۰ کشور جهان تولید می‌شود و همان‌طور که پیش‌تر ذکر شد ۸۰ درصد از تولید جهانی شکر، بر پایه نیشکر است. برزیل و هند پیش‌گامان تولید در صنعت قند و شکر جهان هستند. آمار مربوط به میزان تولید کشورهای پیشروی صنعت در نمودار ۲ نشان داده شده است.
سرانه مصرف جهانی شکر در حدود ۲۴/۵ کیلوگرم گزارش شده است. سرانه مصرف ایران در حدود ۳۰ کیلوگرم و میزان مطلوب مصرف این ماده ۱۵ کیلوگرم است.
با توجه به جمعیت بالای هند، این کشور بیشترین حجم مصرف شکر را به خود اختصاص داده و پس‌ازآن، کشور چین در جایگاه دوم قرار دارد. در نمودار ۳ میزان مصرف کشورهای منتخب در سال ۲۰۱۹ نشان داده شده است.
در تجارت جهانی شکر، برزیل جایگاه بزرگ‌ترین کشور صادرکننده را به خود اختصاص داده است و چین نیز در واردات شکر رتبه اول را دارد. در نمودار ۴ برترین صادرکنندگان و در نمودار ۵ برترین واردکنندگان شکر در جهان را در سال ۲۰۱۹ مشاهده می‌کنید.
روند تغییرات قیمت شکر جهانی
در نمودار ۶ روند تغییرات قیمت شکر خام نیویورک نشان داده شده است. در اوایل سال ۲۰۲۰ میلادی با شروع بحران کرونا و کاهش تقاضا، قیمت جهانی شکر از محدوده ۳۴۸ دلار به ازای هر تن تا محدوده ۲۰۰ دلار کاهش پیدا کرد. با بهبود تدریجی سطح تقاضا، قیمت این محصول یک رالی صعودی را آغاز کرد و توانست تمام افت قیمتی ناشی از شیوع ویروس کرونا را جبران کند. در سال ۲۰۲۱ میلادی قیمت شکر از حدود ۳۴۱ دلار در هر تن در ابتدای سال، به حدود ۴۲۷ دلار در اواخر ماه اکتبر افزایش پیدا کرده است. این افزایش قیمت محصول درنتیجه دو دلیل عمده صورت گرفته است:
۱- درحالی‌که انتظار می‌رفت در سال‌های ۲۰۲۱ تا ۲۰۲۲ میلادی، تولید در کشور برزیل به‌عنوان بزرگ‌ترین تولیدکننده و صادرکننده در جهان، افزایش پیدا کند؛ اما با توجه به وقوع خشک‌سالی میزان آن با کاهش مواجه شد. به‌گونه‌ای که در برخی مناطق این کشور، میزان تولید معادل حدود ۶۰ درصد از تولید سال ۲۰۲۰ میلادی بوده است. لازم به ذکر است که افت سطح تولید در برزیل به سود کشور هند تمام شده است.
۲- مشکلات لجستیکی مانند افزایش کرایه کشتی‌ها، کمبود کانتینر و همچنین بسته شدن بندرها
انتظار می‌رود رشد قیمت جهانی شکر در سال بعد نیز ادامه پیدا کند. میزان شکر خام در دسترس برای صادرات، در فصل چهارم ۲۰۲۱ میلادی، کاهش پیدا خواهد کرد. انتظار می‌رود میزان کمبود شکر تا پایان ۲۰۲۱ میلادی به رقم یک میلیون تن برسد اما تا پایان ماه سپتامبر ۲۰۲۲، میزان کسری کاهش پیدا خواهد کرد.
برترین کشورهای تولیدکننده نیشکر و چغندرقند در جهان
کشورهای برزیل و هند درزمینه تولید ماده اولیه نیشکر، به ترتیب در جایگاه اول و دوم قرار دارند. حجم تولید برترین تولیدکنندگان نیشکر جهان در نمودار ۷ نشان داده شده است. در نمودار ۸ نیز برترین تولیدکنندگان چغندرقند را مشاهده می‌کنید. از منظر تولید چغندر قند، کشورهای روسیه و فرانسه به ترتیب در جایگاه اول و دوم و ایران در جایگاه یازدهم قرار دارند.
نگاهی به وضعیت تولید و تقاضا شکر در ایران
ایران یکی از هفت کشور جهان است که از نظر تنوع اقلیمی و عرض جغرافیایی، از شرایط تولید شکر از هر ۲ محصول چغندرقند و نیشکر برخوردار است؛ اما برخلاف آمار جهانی سهم تولید شکر با پایه چغندرقند نسبت به نیشکر بیشتر است و در حدود ۶۰ درصد از شکر تولیدی در ایران، از فرآوری چغندر حاصل می‌شود. ازنظر تکنولوژی، صنعت شکر در کشور وضعیت خوبی قرار ندارد. در ایران مجموعاً ۳۵ کارخانه تولید شکر چغندری و ۹ کارخانه شکر نیشکری تأسیس شده است که از این آمار، تنها ۳۶ کارخانه فعال هستند. نیاز سالانه کشور به مصرف شکر حدود ۲ تا ۲/۵ میلیون تن می‌باشد که مقدار تولید سالانه در حدود ۱/۶ میلیون تن است. با توجه به اینکه ظرفیت تولید بهاره شکر با پایه چغندرقند ۱ میلیون تن و ظرفیت تولید شکر با پایه نیشکر نیز بین ۰/۹ تا ۱ میلیون تن است، کسری تولید شکر از طریق کشت پاییزه و واردات تأمین می‌شود. کشت بهاره چغندرقند از اوایل اسفند تا اردیبهشت‌ماه صورت می‌گیرد و زمان برداشت آن نیز از اواخر شهریور تا پایان آذرماه است. عیار چغندر حاصل بین ۱۶ تا ۲۰ درصد است. کشت پاییزه چغندر از اواخر شهریورماه تا اوایل آذرماه انجام می‌شود و دوره برداشت آن از اواخر فروردین تا اواخر خردادماه است. همچنین عیار چغندرقند پاییزه بین ۱۴ تا ۱۶ درصد است. در سال زراعی ۱۴۰۰-۱۳۹۹ سطح زیر کشت چغندرقند بهاره در کشور بیش از ۱۰۰ هزار هکتار و سطح زیر کشت چغندرقند پاییزه بیش از ۲۰ هزار هکتار بوده است. در نمودار ۹ مقدار تولید شکر در ایران به تفکیک ماده اولیه نشان داده شده است. میزان تولید دالی شکر در سال ۱۴۰۰ در حدود ۱٫۶۱ میلیون تن برآورد شده است. در سال‌های ۱۳۹۰ تا ۱۳۹۶ میزان تولیدات شکر روندی صعودی داشته‌اند، اما در سال ۱۳۹۷ به دلیل وقوع خشک‌سالی و به‌تبع آن کاهش حجم تولید نیشکر، میزان تولید کم شده و در سال ۱۳۹۸ نیز با وقوع سیل و از بین رفتن بخش قابل‌توجهی از محصولات زراعی خصوصاً چغندرقند، حجم تولید به‌شدت کاهش داشته است.
آمار مربوط به حجم تولید چغندر قند و نیشکر ایران در سال‌های ۱۳۹۰ تا ۱۳۹۹ و برآوردی که از حجم تولید این دو، برای سال ۱۴۰۰ شده است، به ترتیب در نمودار ۱۰ و ۱۱ نشان داده شده است.
در ادامه، در شکل ۲ کارخانه‌های فعال در صنعت تولید شکر ایران به تفکیک تأمین ماده اولیه و ظرفیت اسمی روزانه نشان داده شده است.
همچنین در ۱۰ استان کشور، تعداد ۲۷ طرح در خصوص تولید شکر وجود داشته که عمدتاً به‌صورت نیمه‌تمام رها شده‌اند. ظرفیت اسمی این واحدها در حدود ۱,۲۶۷ هزار تن است که ازاین‌بین، تنها ۴ طرح توانسته است درصد پیشرفتی بالای ۳۰ درصد داشته باشد.
در شکل ۳، نقشه توزیع تولیدات قند و شکر در ایران به نمایش گذاشته شده است. رنگ تیره‌تر نشان‌دهنده‌ی فشار رقابتی بیشتر در تولید است. تجمع کارخانه‌های قند و شکر در برخی مناطق سبب شده تا کشاورزان این مناطق قدرت چانه‌زنی بیشتری برای فروش محصولاتشان داشته باشند.
همچنین با توجه به نحوه توزیع تولیدات قند و شکر و مناطق کشت چغندرقند و نیشکر، در برخی از مناطق برای تأمین ماده اولیه مشکلاتی وجود دارد. درنتیجه تولیدکنندگان اکثراً در سطحی پایین‌تر از میزان ظرفیت خود فعالیت دارند و در برخی مواقع برای ادامه فعالیت نیازمند تأمین ماده اولیه از استان‌های مجاور هستند. در شکل ۴، فشار رقابتی در مناطق مختلف، برحسب میزان دسترسی به مواد اولیه‌ی شرکت‌های تولیدکننده شکر به نمایش گذاشته شده است. مناطقی که با رنگی تیره‌تر نشان داده شده‌اند، مشکلات بیشتری برای تأمین مواد اولیه دارند. در نمودار ۱۲ نیز مقایسه‌ای از میزان ظرفیت اسمی و مصرف واقعی کارخانه‌های کشور نشان داده شده است. ظرفیت اسمی در این نمودار نشانگر مقدار ماده اولیه‌ای است که شرکت می‌تواند روزانه جهت تولید شکر دریافت کند و مصرف واقعی نیز مقدار ماده اولیه‌ای که شرکت روزانه دریافت می‌کند را نشان می‌دهد.
ازآنجاکه نرخ شکر تصفیه‌شده جهانی بالا است و ارز ترجیحی با نرخ ۴,۲۰۰ تومان در سال ۱۳۹۹ برای واردات این محصول حذف شده است، واردات شکر صرفه اقتصادی ندارد. همچنین از آبان ماه سال ۱۳۹۸، بر واردات شکر سفید تعرفه ۵۵ درصدی و بر واردات شکر خام، تعرفه ۵ درصدی بسته شده است. ازاین‌رو شکر به‌صورت خام وارد کشور شده و در کارخانه‌های داخلی تصفیه می‌شود. روند مربوط به میزان واردات شکر خام به کشور از سال ۱۳۸۰ تا پایان مردادماه ۱۴۰۰، به تفکیک میزان واردات بخش خصوصی و بخش دولتی در نمودار ۱۳ نمایش داده شده است. همزمان با رشد حجم تولید، میزان واردات شکر خام به کشور از سال ۱۳۹۳ کاهش چشمگیری داشته است. میزان واردات شکر در سال ۱۳۹۷ به کمترین سطح خود در ۱۴ سال اخیر رسیده است، اما پس از بروز مشکلاتی چون وقوع خشک‌سالی و سیل و همچنین محدودیت‌های ایجادشده در مسیر تولید شکر، حجم بالایی از این محصول در سال ۱۳۹۸ از طریق واردات تأمین شده است؛ اما در ادامه، با افزایش حجم تولید در کارخانه‌های کشور، میزان واردات آن کاهش یافته است.
نحوه نرخ‌گذاری در صنعت قند و شکر
چغندرقند که ماده اولیه موردنیاز برای تولید شکر است، جزو محصولات اساسی کشاورزی به شمار می‌رود و دولت هر‌ساله مکلف است که خرید محصولات اساسی کشاورزی را تضمین کند. تعیین قیمت‌ها توسط شورای تخصصی قیمت‌گذاری (شامل چهار تشکل کشاورزی، دو کشاورز خبره، شخص رئیس سازمان برنامه‌وبودجه، وزیر امور اقتصادی و دارایی و وزیر جهاد کشاورزی) صورت می‌گیرد. برای تعیین نرخ چغندرقند معمولاً معادل ۲۵ درصد قیمت گندم لحاظ می‌شود. نرخ مصوب گندم برای سال ۱۴۰۱، معادل ۷,۵۰۰ تومان به ازای هر کیلو لحاظ شده است. همچنین برای چغندرقند بهاره قیمت ۱,۷۰۰ تومان و برای چغندرقند پاییزه نرخ ۱,۶۴۰ تومان در نظر گرفته شده است. در نمودار ۱۴، نرخ تضمینی گندم و چغندرقند مقایسه شده‌اند و نمودار ۱۵ نیز نسبت نرخ چغندرقند به گندم را نشان می‌دهد.
شکر به‌عنوان یک کالای اساسی مشمول قیمت‌گذاری توسط ستاد تنظیم بازار است. در سال ۱۳۹۹ ارز ترجیحی ۴,۲۰۰ تومانی در خصوص واردات شکر حذف و نرخ ارز مربوط به واردات این کالا، نرخ ارز آزاد اعلام شد. چنین روندی موجب شد که این کالا در روزهای پایانی سال ۱۳۹۹، از قیمت‌گذاری تثبیتی خارج شده و قیمت آن بر اساس هزینه تمام‌شده، تعیین و به بازار عرضه شود. در نمودار ۱۶، روندی از آمار مربوط به نرخ شکر و نرخ چغندرقند نشان داده شده است. نمودار ۱۷ نیز نسبت نرخ چغندرقند به نرخ شکر را نشان می‌دهد.
صنعت قند و شکر در بازار سرمایه
از میان شرکت‌های فعال در صنعت قند و شکر، ۱۶ شرکت در بازار سرمایه پذیرش شده‌اند. در جدول ۱، اطلاعات ۱۳ نماد بورسی متعلق به شرکت‌های فعال پذیرفته‌شده در بازار سرمایه را مشاهده می‌کنید.
در جدول ۲ مقایسه‌ای از میزان بازدهی صنعت قند و شکر و بازدهی شاخص کل در دوره‌های یک‌ساله منتهی به آبان ماه از سال ۱۳۹۲ تا ۱۴۰۰ ارائه شده است.
در جدول شماره ۳ روند تغییرات میزان فروش، سود (زیان) خالص، حاشیه سود ناخالص، سود عملیاتی و حاشیه سود خالص نشان داده شده است.
جدول شماره ۴ سود و زیان هم‌مقیاس صنعت و برخی نمادهای مربوطه را نشان می‌دهد. در این جدول نسبت اقلام صورت سود و زیان به فروش را مشاهده می‌کنید.
چه سودآوری در انتظار شرکت‌های صنعت قند و شکر خواهد بود؟
میزان تولید شرکت‌های صنعت وابسته به میزان جذب چغندر است که این مؤلفه نیز به حجم کشت چغندر توسط کشاورزان بستگی است. با توجه به اینکه در سال جاری شاهد ایجاد رونق در حجم کشت چغندر هستیم، در تحلیل حاضر، میزان تولید پیش‌بینی برای شرکت‌های فعال در این صنعت با توجه به عملکرد ۷ ماه ابتدای سال ۱۴۰۰ و گزارش‌های ماهانه اخیر و بودجه اعلامی شرکت‌ها که در سامانه کدال منتشر شده، در نظر گرفته شده است. سطح فروش شرکت‌های فعال در این صنعت تقریباً معادل با میزان تولیدات آن‌ها است و بر همین اساس برای پیش‌بینی مقدار فروش شرکت‌ها، فرض شده است که موجودی کالای پایان دوره برابر با موجودی ابتدای دوره باشد. قیمت فروش شرکت‌ها در بازه مهر تا اسفندماه سال جاری برابر با آخرین نرخ فروش شرکت‌ها (حدود ۱۲ تا ۱۳ هزار تومان برای هر کیلو) لحاظ شده است. مهم‌ترین پارامتر تأثیرگذار بر میزان سودآوری شرکت‌های صنعت قند و شکر، نرخ چغندر خریداری‌شده است. پیش‌بینی‌شده است که نرخ خرید چغندر برای نیمه دوم سال ۱۴۰۰ در بازه قیمتی ۱٫۲۵۰ تا ۱٫۳۵۰ تومان برای هر کیلو و در سال آینده ۱٫۷۰۰ تومان باشد. با توجه به توضیحات ارائه‌شده، سود کارشناسی و نسبت قیمت به درآمد پیشرو برخی از شرکت‌های فعال صنعت به شرح جدول ۵ محاسبه شده است.
در نمودار ۱۸، روند تغییرات نسبت قیمت به درآمد برای صنعت قند و شکر و بازار سرمایه در سال‌های اخیر، طی دوره‌های یک‌ساله منتهی به آذرماه نشان داده شده است. همان‌طور که مشاهده می‌شود، نسبت قیمت به درآمد در این صنعت معمولاً چند واحد بالاتر از بازار سرمایه است.
نتیجه‌گیری
میزان شکر مصرفی سالانه کشور حدود ۲ تا ۲/۵ میلیون تن و حجم تولید سالانه آن در حدود ۱/۶ میلیون تن است، درنتیجه میزان کسری کشور در تولید شکر از طریق واردات تأمین می‌شود. در سال ۱۳۹۷ به دلیل بروز خشک‌سالی و کاهش حجم تولید نیشکر، میزان تولید کشور به ۱/۴ میلیون تن رسید. در سال ۱۳۹۸ نیز مقدار تولید این محصول با وقوع سیل و از بین رفتن بخش قابل‌توجهی از محصولات زراعی خصوصاً چغندرقند، به‌شدت کاهش یافته و به حدود ۹۰۰ هزار تن رسید. همچنین تا قبل از سال ۱۳۹۹ صنعت با مسئله قیمت‌گذاری دستوری و واردات با ارز ترجیحی مواجه بوده است. در دو سال گذشته با رفع مشکل عنوان‌شده، در کنار تصویب نرخ به‌موقع و مناسب برای چغندر قند، سطح زیر کشت به اعداد قابل قبولی رسیده است. بر این اساس انتظار داریم که در سال جاری سطح تولید شکر در داخل کشور به ۱ میلیون و ۶۰۰ هزار تن برسد. با این حساب، در سال ۱۴۰۰ شاهد رشدی چشمگیر در میزان تولید شرکت‌ها هستیم. به‌عنوان‌مثال بررسی داده‌های مربوط به تولید شکر بر پایه چغندر در ۱۰ شرکت با بیشترین ارزش بازار سرمایه حاکی از آن است که این شرکت‌ها در سال ۱۳۹۸ تولیدی برابر با ۲۵۲ هزار تن داشته‌اند که این آمار در سال ۱۳۹۹ به ۳۷۰ تن رسیده است. میزان تولید در شش‌ماهه نخست سال ۱۴۰۰ نیز نسبت به مدت مشابه سال ۱۳۹۹ رشد ۱۷ درصدی داشته است.
صنعت قند و شکر همچنین درگیر چالش بزرگی به نام «نرخ‌گذاری چغندر» بوده است. در این رابطه در مرحله نخست لازم است که قیمت تضمین‌شده این محصول با قیمت سایر محصولات قابل‌رقابت با چغندر تناسب لازم را داشته باشد. مرحله دوم نیز در باب موضوع تعیین قیمت تضمین‌شده به شکلی صحیح و البته به‌موقع است. نرخ مصوب چغندر برای سال ۱۴۰۰ برابر با مبلغ ۱,۲۵۰ تومان برای هر کیلو اعلام شده است که نسبت به سال گذشته رشدی بیش از دو برابری داشته است. همچنین برای سال آینده نیز نرخ اعلامی در هفته اخیر با رشدی ۴۰ درصدی، مبلغ ۱,۷۰۰ تومان تصویب شد که بررسی‌ها و نظرخواهی تیم تحلیل کارگزاری بانک صنعت و معدن با چند تن از مدیران عامل شرکت‌های صنعت این عدد را برای کشاورزان اعداد جالبی می‌دانند که سبب خواهد شد در سال آینده شاهد تداوم جذب چغندر در صنعت باشیم.
نرخ شکر از پایان سال ۱۳۹۹ که ارز ترجیحی ۴,۲۰۰ تومانی مربوط به واردات آن حذف شد، بر اساس هزینه تمام‌شده و با استفاده از سازوکار نظام عرضه و تقاضا، تعیین می‌شود. به‌طورکلی در سال‌های اخیر نرخ شکر حدوداً معادل ۹ تا ۱۰ برابر نرخ چغندر مصوب بوده است. بر همین اساس، اگرچه در سال جاری نرخ فروش شرکت‌ها عمدتاً در بازه ۱۲ تا ۱۳ هزار تومان قرارگرفته است، اما با توجه به نرخ چغندر مصوب ۱,۷۰۰ تومانی، انتظار داریم که نرخ‌های فروش شرکت‌ها در سال آینده در حدود ۱۷ هزار تومان باشد. در حال حاضر نیز قیمت ارز نیمایی بر قیمت شکرهای وارداتی تأثیر زیادی دارد. علاوه بر نرخ ارز نیمایی، نرخ جهانی شکر نیز در قیمت وارداتی این کالا در داخل کشور مؤثر است. در ماه‌های اخیر با افزایش شدید در قیمت جهانی شکر مواجه بوده‌ایم، به‌طوری‌که در صورت واردات این محصول، قیمت هر کیلوگرم از آن در درب کارخانه حدود ۱۷ هزار تومان تمام می‌شود که حاکی از وجود توازن سطوح عرضه و تقاضا در تعیین قیمت شکر است. بر اساس آنچه گفته شد، در سال جاری و سال آتی شاهد جهش میزان سودآوری در صنعت قند و شکر خواهیم بود و می‌توان از این صنعت انتظار سودهای جذابی داشت.
