بررسی صنعت روغن خوراکی

صنعت روغن‌کشی و تصفیه روغن را می‌توان از دسته صنایع پراهمیت کشور دانست، چراکه در این صنعت با دریافت بخش عظیمی از محصولات کشاورزی، روغن نباتی که در صنایع غذایی کاربرد زیادی دارد، تولید می‌شود و پسماند این صنعت نیز در بخش دام و طیور مورد استفاده قرار می‌گیرد. به‌طور کلی، روغن‌های خوراکی به چند گروه تقسیم می‌‌شوند. گروه اول، روغن‌هایی هستند که به روغن‌های سالادی مشهور شده‌‌اند. این روغن‌ها معمولاً حاوی اسیدهای چرب ضروری مانند امگا ۶ و امگا ۳ و اسیدهای چرب مفید مانند اسید اولئیک بوده و از نظر ارزش تغذیه‌‌ای، بسیار مناسب هستند. با این حال، این گروه از روغن‌ها در حالت عادی، از پایداری اکسایشی مناسب در دماهای بالا برخوردار نیستند. نقطه دود، دمایی است که در آن روغن به گازهای قابل‌رؤیت و بخارات تجزیه می‌شود و به‌دلیل بوهای نامطلوبی که در این نقطه آزاد می‌کند و همچنین تأثیر نامطلوبی که بر طعم و رنگ روغن می‌گذارد، بسیار قابل‌توجه است. یکی از مشکلات روغن‌های خوراکی، در خصوص اکسایش یعنی معیار دود کردن و تحمل دمای آن‌ها است که به عوامل مختلفی مانند غیراشباع بودن، میزان و نوع آنتی‌‌اکسیدان‌ها و نحوه نگهداری‌شان بستگی دارد.
گروه دوم از روغن‌های خوراکی، روغن‌های مخصوص پخت‌وپز یا طبخ هستند. این روغن‌ها برای پخت معمولی غذا در بازه زمانی کوتاه‌مدت استفاده می‌‌شوند و لازم است که نسبت به روغن‌‌های سالادی، در برابر اکسایش، مقاومت بیشتری داشته باشند. روغن‌هایی مانند ‌زیتون و کانولا یا کلزا که حاوی اسید اولئیک بالایی هستند، در این گروه قرار می‌گیرند. البته برخی از روغن‌های حاوی اسیدهای چرب فراوان که دارای چند پیوند دوگانه هستند نیز، در صورت داشتن پایه آنتی‌اکسیدانی مناسب، می‌‌توانند در این گروه قرار بگیرند. ازآنجاکه این روغن‌ها به مدت طولانی حرارت نمی‌بینند، لازم نیست نقطه دود بالایی داشته باشند.
گروه سوم، روغن‌های مخصوص سرخ‌کردنی هستند. این روغن‌ها باید در دمای سرخ کردن، پایداری اکسایشی بسیار بالایی داشته باشند و لازم است که دمای نقطه دودشان نیز بالا باشد. روغن‌هایی که در این گروه قرار می‌گیرند، نسبت به دو گروه دیگر باید بیشتر اشباع شده و حاوی ترکیبات آنتی‌اکسیدانی قدرتمند باشند تا در برابر دمای بسیار بالا و مدت ‌زمان طولانی مربوط به فرآیند سرخ کردن، ترکیبات مضر کمتری تولید کنند.
به همین دلیل، در حالت عادی و به‌طور رایج، نمی‌‌توان از روغن‌های سالادی و پخت‌وپز برای سرخ کردن استفاده کرد، چراکه این روغن‌ها با اینکه از نظر تغذیه‌‌ای ارزشمند هستند، اما تحمل دمای بالا را ندارند و منجر به ‌تولید ترکیباتی مضر می‌‌شوند.

طی فرآیند تولید روغن، در مرحله آماده‌سازی، روی دانه‌های روغنی عملیاتی انجام می‌شود تا آماده استخراج شوند و از آن‌ها روغن خام به‌دست آید. پس از مرحله استخراج و تحصیل روغن خام، فرآیند تصفیه انجام می‌شود و روغن خوراکی به‌دست می‌آید. بعد از انجام فرآیند اصلاح، سه محصول شورتنینگ، مارگارین و روغن سرخ‌کردنی حاصل می‌شوند.

نگاهی به وضعیت تولید در کشور
۸۰ درصد از کل دانه‌های روغنی موجود در کشور، از ترکیه، روسیه و آلمان تأمین می‌شود. این دانه‌ها در مجموع منجر به تولید تنها ۳۵ درصد از روغن خام می‌شوند و ۶۵ درصد دیگر آن وارداتی است. در سال ۱۳۹۹، مجموع تولید داخلی و وارداتی روغن خام منجر به تولید ۲ میلیون تن روغن قابل‌مصرف شده است.

نحوه قیمت‌گذاری
محصول‌های روغنی به دو دسته شامل محصولات اصلی و محصولات آزاد تقسیم‌بندی می‌شوند.
قیمت‌گذاری محصولات اصلی
محصولات روغنی اصلی شامل روغن خوراکی و سرخ‌کردنی هستند. برای قیمت‌گذاری این محصولات، ابتدا قیمت برای فروش به مصرف‌کننده، با توجه به دریافت ارز دولتی جهت واردات مواد اولیه، دستورات دولت و همچنین دستورات سازمان حمایت از مصرف‌کننده، تعیین می‌شود. پس‌ از آن، قیمت فروش شرکت‌های پخش به فروشندگان و در نهایت، قیمت فروش شرکتی به شرکت‌های پخش ابلاغ می‌شود.

قیمت‌گذاری محصولات آزاد
محصولات آزاد شامل روغن‌های زیتون، ذرت و کنجد هستند. برای قیمت‌گذاری این محصولات، ابتدا قیمت فروش به مصرف‌کننده با توجه به کیفیت محصول، برند شرکت تولیدکننده و همچنین عرضه و تقاضای آن تعیین می‌شود. در مراحل بعدی، قیمت فروش به فروشندگان و همچنین شرکت‌های پخش مشخص می‌شود.
طبق نمودار ۱ که نشان‌دهنده میزان واردات انواع روغن خام در سال‌های اخیر است، میزان واردات روغن خام سویا کاهش داشته و واردات روغن خام آفتابگردان با توجه به مقرون به‌صرفه‌تر بودن قیمت آن افزایش یافته است.

نمودار ۲ نشان می‌دهد که بخش عمده‌ای از استحصال روغن خام در کشور از بین دانه‌های داخلی، مربوط به دانه روغنی کلزا بوده و پس ‌از آن، دانه روغنی سویا بیشترین استحصال را داشته است. طبق نمودار ۳، از بین دانه‌های وارداتی، بیشترین استحصال مربوط به دانه روغنی سویا بوده است و دانه‌های روغنی کلزا و آفتابگردان تقریباً در یک سطح قرار دارند.

با توجه به تحقیقات روزافزون درباره ارتباط بین سلامت جسم و استفاده از روغن پالم و رد رابطه معکوس بین این دو، سطح استفاده از روغن پالم طی سال‌های اخیر در جهان افزایش ‌یافته و نمودار ۴ نشان‌دهنده درستی این ادعا است. این در حالی است که به‌دلیل به‌روز نبودن تحقیقات داخلی، روند استفاده از این نوع روغن در کشور کاهشی بوده و به‌جای آن، استفاده از روغن خام آفتابگردان افزایش‌ یافته است.

نمودار ۶ به شیوه‌ای دیگر، روند مصرف انواع روغن خام در کشور را نشان می‌دهد.

اندونزی بزرگترین تولیدکننده و مصرف کننده روغن پالم و چین بزرگترین تولیدکننده و مصرف کننده روغن سویا در جهان است.

قیمت روغن پالم در حال حاضر حدود ۸۰۰ دلار است و پیش بینی میشود به ۱,۰۰۰ دلار افزایش یابد.

میزان تولید جهانی روغن گیاهی نیز در حال افزایش است و طبق آخرین گزارش‌های منتشره، در انتهای سال جاری میلادی به ۲۱۰ میلیون تن خواهد رسید.

نمودار ۱۳، نشان‌دهنده میزان تولید انواع روغن نباتی در کشور است. این میزان از ۱,۴۴۷ هزار تن در سال ۱۳۸۷ به ۱,۷۷۹ هزار تن در سال ۱۳۹۹ رسیده است.

سرانه مصرف روغن نباتی در کشور در دهه ۹۰، به ۲۰ کیلوگرم به‌ازای هر نفر رسیده که این مقدار، ۹ کیلوگرم بیش از سرانه مصرف روغن در جهان است.

نمودار ۱۵، نشان‌دهنده تغییر در ترکیب تولید روغن، از روغن جامد و نیمه‌جامد به سمت روغن مایع است.

در ایران، در حال حاضر بیش از ۴۰ کارخانه تولید‌کننده روغن وجود دارد. در شکل ۲، تعداد کارخانه‌های فعال هر استان به تفکیک نشان داده‌ شده است.

 نگاهی به تولیدکنندگان فعال در بازار سرمایه
سه نماد غکورش، غبشهر و غمارگ نمایندگان صنعت روغن در بازار سرمایه هستند که در مجموع، ۴۴ درصد از تولید روغن کشور را به خود اختصاص داده‌اند.

اطلاعات مربوط به شرکت‌های تولیدکننده روغن در بازار سرمایه و سهام آن‌ها به‌شرح جدول ۱ است.

جدول ۲، نگاهی به سود و زیان این صنعت و برخی پارامترهای کلیدی و مؤثر آن طی ۷ سال گذشته داشته است. ناگفته نماند، برای نمادهای غمارگ و غبشهر، سال مالی به اسفندماه هر سال تعدیل‌ شده است. بررسی‌‌ها حاکی از آن است که شرکت‌های موجود در این صنعت در سال‌های اخیر به‌طور میانگین، فروشی در حدود ۱،۶۰۰ میلیون دلار داشته‌اند. حاشیه سود صنعت در سال‌های گذشته تقریباً ۱۰ درصد بوده که پس از جهش ارزی در سال ۱۳۹۷، به ۲۴ درصد افزایش یافته است.

نمودار ۱۷، بیانگر ارزش بازار این سه نماد است و نمودار ۱۸، مجموع مبالغ فروش، سود ناخالص و سود خالص آن‌ها را طی چهار فصل گذشته نشان می‌دهد. نمودار ۱۹ نیز نشان‌دهنده میزان حاشیه سود ناخالص این نمادها در چهار فصل اخیر است.

همان‌گونه‌که در جدول ۳ نشان داده ‌شده است، حجم دارایی‌های صنعت طی هفت سال اخیر، حدوداً ۷ برابر شده و از مبلغ ۷ هزار میلیارد تومان فراتر رفته است. قابل‌ذکر است که به‌طور میانگین، ۸۳ درصد از دارایی‌های صنعت مربوط به دارایی‌های جاری است که پیش‌پرداخت‌ها و موجودی مواد و کالا قسمت عمده‌ای از آن را به خود اختصاص داده‌اند. دوره وصول مطالبات نیز ۵۰ درصد رشد داشته و طبق آخرین صورت‌های مالی منتشرشده، ۴۹ روز است. همچنین ۶۰ درصد از منابع مالی صنعت از سرفصل بدهی و ۴۰ درصد از سرفصل حقوق صاحبان سهام تشکیل ‌شده است. در ۵ سال اخیر، بخش عمده بدهی‌های صنعت مربوط به حصه جاری تسهیلات مالی دریافتی با سهمی ۴۵ درصدی و حساب‌ها و اسناد پرداختنی تجاری با سهمی ۳۸ درصدی بوده‌ است. درحالی‌که میزان سرمایه در گردش شرکت‌های صنعت در سال‌های قبل از ۱۳۹۷ در حدود ۵۰۰ میلیارد تومان بوده، این مبلغ طی سه سال گذشته با جهش ارزی اخیر و رشد قیمت مواد اولیه، به ۱،۹۰۵ میلیارد تومان افزایش یافته که سبب شده است شرکت‌های صنعت همواره نیازمند دریافت تسهیلات باشند. گفتنی است، نرخ بازده دارایی‌های غیرجاری صنعت بین ۱۵ تا ۲۰ درصد است، از‌این‌رو دریافت تسهیلات برای این شرکت‌ها توجیه‌پذیر نمی‌باشد. در ترازنامه هم‌مقیاس صنعت، نسبت حجم تسهیلات دریافتی به دارایی‌ها در حدود ۴۰ درصد است و در بین شرکت‌های گروه، نماد غکورش با ۲۸ درصد و نماد غمارگ با ۴۸ درصد، به ترتیب کمترین و بیشترین سهم را دارند.

چه سودآوری در انتظار شرکت‌های صنعت روغن خوراکی خواهد بود؟
میزان تولید شرکت‌های روغنی وابسته به تأمین مواد اولیه است که آن نیز به عواملی چون تخصیص ارز از طرف حاکمیت، شرایط تحریمی کشور، قوانین گمرک، تأمین مواد بسته‌بندی و … بستگی دارد. در سال ۱۳۹۹ به‌دلیل مشکلات این‌چنینی، شاهد کاهش در سطح تولید شرکت‌های صنعت بودیم که در سال ۱۴۰۰، این کاهش تا حد قابل‌قبولی جبران شده است. در تحلیل حاضر، میزان تولید شرکت‌های این صنعت با توجه به عملکرد آن‌ها در ماه‌های سپری‌شده از سال ۱۴۰۰ و گزارش‌های ماهانه منتشر‌شده تا شهریورماه، میزان بودجه اعلامی شرکت‌ها در سامانه کدال و سیاست‌های بانک مرکزی و دولت سیزدهم برای تخصیص ارز ۴,۲۰۰ تومانی، پیش‌بینی شده است. سطح فروش شرکت‌های فعال در این صنعت تقریباً برابر با میزان تولید آن‌ها است. بر همین اساس، برای پیش‌بینی مقدار فروش شرکت‌ها،‌ فرض شده که موجودی‌ کالای پایان دوره با موجودی ابتدای دوره برابر است. قیمت فروش شرکتی روغن در بازه زمانی مهرماه تا اسفندماه سال جاری، برابر با آخرین نرخ فروش شرکت‌ها لحاظ شده است. متوسط قیمت جهانی روغن در دوره شش‌ماهه اول سال جاری نسبت به ‌کل سال ۱۳۹۹، رشدی ۶۵ درصدی داشته است. برای ادامه سال، نرخ خرید روغن با توجه به‌ پیش‌بینی‌های ارائه‌شده در بخش صنعت، در نظر گرفته ‌شده است. مهم‌ترین پارامتر تأثیرگذار بر میزان سودآوری شرکت‌های صنعت، نرخ ارز تخصیص‌داده‌شده برای خرید ماده اولیه شرکت‌ها است. برای نیمه دوم سال ۱۴۰۰، پیش‌بینی ‌شده است که سیاست تخصیص ارز ۴,۲۰۰ تومانی تداوم داشته باشد و برای سال آینده نیز نرخ ارز تخصیص‌داده‌شده برابر با نرخ دلار در سامانه نیما فرض شده است. با توجه به افزایش چشمگیر هزینه تأمین ماده اولیه، شرکت‌های صنعت برای تأمین سرمایه در گردش خود نیازمند دریافت تسهیلات خواهند بود که میزان تسهیلات دریافتی با توجه به جریانات نقد هر شرکت، برآورد شده است. مفروضات اساسی برای تخمین سود شرکت‌های صنعت، مطابق با جدول ۴ خواهد بود.

با توجه به توضیحات ارائه‌شده، سود کارشناسی‌شده و نسبت قیمت به درآمد پیشرو شرکت‌ها به‌شرح جدول ۵ است.

در نمودار ۲۰، روند تغییرات میانگین نسبت قیمت به درآمد برای نمادهای غبشهر و غمارگ و بازار سرمایه طی دوره‌های یک‌ساله منتهی به آبان‌ماه هر سال ‌نشان داده ‌شده است. همان‌طورکه مشاهده می‌شود، معمولاً نسبت قیمت به درآمد در این صنعت بالاتر از میانگین بازار سرمایه است.

از بزرگ‌ترین پتانسیل‌های شرکت‌های صنعت روغن خوراکی می‌توان به گستردگی شبکه توزیع، برندهای شناخته‌شده، شتاب رشد اقتصادی، جهت‌گیری مثبت به سمت مصرف از تولیدات داخلی، منع واردات، کاهش قاچاق و افزایش به‌موقع نرخ‌های فروش اشاره کرد. همچنین پوشش ریسک ناشی از افزایش قیمت ارز، داشتن موجودی مناسب از مواد اولیه، افزایش سرمایه از محل مازاد تجدید ارزیابی‌ها و آزادسازی ارز تخصیصی نیز از این دسته‌اند. از جمله ریسک‌هایی که در خصوص این صنعت مطرح هستند، می‌توان به بهره‌برداری از منابع بانکی و داشتن هزینه‌‌های مالی، بالا بودن تعداد رقبای موجود در صنعت، ریسک مربوط به تأمین مواد اولیه، ریسک بروز مشکلات در خصوص سرمایه در گردش و احتمال رشد شدید قیمت روغن اشاره کرد. در این زمینه می‌توان به افت حاشیه سود، قیمت‌گذاری دستوری محصول‌های تولیدی، رقابت فزاینده در تخفیف‌های ارائه‌شده توسط تولیدکنندگان برای کسب سهم بازار و کاهش قدرت خرید خانوارها در سال‌های اخیر نیز اشاره کرد.