بررسی صنعت متانول

متانول ساده‌ترین نوع الکل‌هاست که با فرمول شیمیایی CH3OH شناخته می‌شود. متانول به متیل الکل، الکل متیلیک و الکل چوب نیز معروف است.

روش تولید
در شیوه مدرن تولید متانول، از کاتالیزورهایی استفاده می‌شود که در فشارهای پایین عمل می‌کنند و کارایی مؤثرتری دارند.
امروزه گاز سنتز موردنظر برای تولید متانول مانند گذشته از زغال به‌دست نمی‌آید، بلکه از واکنش متان موجود در گازهای طبیعی تحت فشار ملایم ۲۰-۱۰ اتمسفر و دمای ۸۵۰ درجه سانتی‌گراد با بخار آب و در مجاورت کاتالیزور نیکل تولید می‌شود. CO و H2 تولیدشده، تحت تأثیر کاتالیزوری که مخلوطی از مس و اکسید روی و آلومینیوم است، واکنش داده و متانول ایجاد می‌کنند. روش دیگر تولید متانول، واکنش دی‌اکسید کربن با هیدروژن اضافی است که تولید متانول و آب می‌کند.

نگاهی به صنعت متانول در جهان
طی سال‌های اخیر، تولید متانول در محدوده ۹۰ میلیون تن بوده که با توجه به طرح‌های احداث کارخانه‌های جدید در این حوزه، به‌خصوص در ایران، آمریکا و چین، ظرفیت تولید اسمی به محدوده ۱۸۹ میلیون تن در سال ۲۰۲۵ خواهد رسید. با توجه به میزان تولید متانول و با مقایسه حجم تجارت جهانی این محصول با میزان تولید و مصرف آن، به این نتیجه می‌رسیم که حدود ۳۵ درصد این محصول صادر می‌شود.

همانطورکه در نمودار ۲ نشان داده شده است، کشور چین بزرگ‌ترین تولیدکننده متانول می‌باشد. میزان تولید چین حدود ۵۱ میلیون تن و میزان مصرف ۶۶ میلیون تن گزارش شده است. جریان صادرات این محصول از کشورهای آفریقا، خاورمیانه و آمریکای جنوبی به سمت اروپا، چین و کشورهای جنوب شرق آسیا می‌باشد.

با وجود منابع عظیم نفت و گاز در خاورمیانه، میزان تولید متانول در این منطقه حدود ۲۴ میلیون تن بوده که ۲۲ درصد از تولید جهان را تشکیل می‌دهد. در بین کشورهای خاورمیانه، ایران بزرگ‌ترین تولیدکننده این محصول می‌باشد. شرکت‌های بزرگ متانول‌ساز ایرانی که در بازار سرمایه پذیرفته شده‌اند شامل پتروشیمی زاگرس، پتروشیمی فناوران و پتروشیمی خارک می‌باشند.

قیمت متانول طی سال‌های اخیر بین ۱۵۰ دلار تا ۴۵۰ دلار به ازای هر تن در نوسان بوده است. عوامل مختلفی ازجمله رونق اقتصادی، افزایش مصرف در جامعه، قیمت گاز، تأثیرات کوتاه‌مدت عرضه محصول و تورم ناشی از سیاست‌های پولی بر قیمت متانول اثرگذار هستند. در نمودار ۴، تغییرات قیمتی چند سال اخیر به همراه عمده‌ی دلایل آنها نشان داده‌ شده است.

چشم‌انداز عرضه و تقاضای جهانی
با توجه به احداث سایت‌های جدید تولید متانول در سراسر دنیا، به نظر می‌رسد تا سال ۲۰۲۵ حدود ۱۰ میلیون تن به ظرفیت تولید این محصول اضافه شود. بیشترین افزایش ظرفیت در کشور‌های ایران، چین و آمریکا خواهد بود. در سمت تقاضا نیز شاهد افزایش ظرفیت مصرف در حدود ۱۰ میلیون تن خواهیم بود و همانطورکه در جدول ۱ مشاهده می‌شود، تولید اسید استیک، دی‌متیل اتر و بایودیزل عمده‌ترین رشدهای مصرف متانول را، طی ۲ سال آینده خواهند داشت. به نظر می‌رسد با توجه به تعادل نسبی رشد عرضه و تقاضا در این محصول، سایر عوامل اثر بیشتری بر قیمت‌ها داشته باشند.

عوامل متعددی بر رشد و کاهش محصولات پتروشیمی از جمله متانول اثرگذارند. در جدول ۲ به گزیده‌ای از این عوامل اشاره شده است.

در ادامه و با توجه به پیش‌بینی عرضه و تقاضای متانول و عوامل مؤثر بر قیمت آن در مناطق مختلف، قیمت‌های این محصول به شرح جدول ۳ پیش‌بینی می‌شود.

نگاهی به وضعیت تولید و تقاضا در ایران
ظرفیت تولید متانول در ایران حدود ۱۴ میلیون تن در سال می‌باشد و حدود ۱۲ میلیون تن نیز طی چند سال آینده به این ظرفیت اضافه خواهد شد. البته ذکر این نکته ضروری است که با توجه به سیاست‌های دولت که در جهت کاهش تولید به‌دلیل عدم صرفه اقتصادی سرمایه‌گذاری در این صنعت اجرا شده است، به نظر نمی‌رسد بتوان طبق برنامه قبلی به ظرفیت‌های برنامه‌ریزی‌شده رسید. بیش از ۹۰ درصد متانول تولیدی کشور به چین و هند صادر می‌شود و تفاوت نرخ ارز بازار توافقی با نرخ ارز در بازار آزاد، انگیزه افزایش تولید به‌منظور صادرات را کاهش می‌دهد.
قیمت‌گذاری محصولات و وضعیت آن
همانطورکه در بالا اشاره شد، عمده متانول تولیدی کشور صرف صادرات می‌شود. قیمت محصول بر اساس عرضه و تقاضای جهانی و همسان با قیمت مناطق مصرفی و هزینه حمل تغییر می‌کند. به‌طور مثال، قیمت متانول در اروپا، بالاتر از قیمت‌ها در چین و هند می‌باشد. این اختلاف قیمتی چین و اروپا و پتانسیل صادرات به حوزه یورو می‌تواند بر سودآوری متانول‌سازان ایرانی مؤثر باشد. با این حال، تحریم‌های بین‌المللی امکان صادرات محصول به کشورهای اروپایی را محدود کرده است.

صنعت متانول در بازار سرمایه
شرکت‌های پتروشیمی زاگرس، پتروشیمی خارک و پتروشیمی فناوران تولیدکنندگان بورسی و فرابورسی متانول هستند که اطلاعات سهام آنها به شرح جدول ۴ است.

برای داشتن دید بهتر به وضعیت عملیاتی صنعت متانول، نمودار ۵ به تصویر کشیده شده است. نمودار خطی، سود خالص این صنعت را بر حسب میلیارد تومان نشان می‌دهد. با توجه به نمودار، شاهد تغییرات گسترده سودآوری صنعت از سال ۱۳۹۷ به بعد هستیم. از سال ۱۳۹۹ با توجه به شرایط مختلف ازجمله پاندمی کرونا و محدودیت‌های گاز پتروشیمی‌ها، علی‌رغم رشد قیمت‌های جهانی، سود خالص سه شرکت متانول‌ساز بورسی و فرابورسی با کاهش چشمگیر مواجه شده است. از عمده دلایل کاهش سود متانول‌سازان ایرانی می‌توان به بی‌ثباتی در قیمت‌گذاری خوراک پتروشیمی‌ها، قطعی گاز و کاهش تولید اشاره کرد.

چه سودآوری در انتظار شرکت‌های این صنعت خواهد بود؟
سطح تولید متانول کشور تابعی از عرضه گاز خوراک به شرکت‌ها و حاشیه سود تولید متانول می‌باشد. در دو سال گذشته، شاهد کاهش تولید متانول در شرکت‌های تولیدکننده بوده‌ایم. بر همین اساس، پیش‌بینی میزان تولید شرکت‌های این صنعت با توجه به عملکرد سال‌های گذشته، کمبود و قطع زمستانه گاز، گزارش‌های ماهانه اخیر و بودجه اعلامی انجام شده است.
برای پیش‌بینی نرخ فروش محصولات، روند و چگونگی تغییرات نرخ‌های جهانی مورد بررسی قرار گرفته است. برای سال ۱۴۰۳، متوسط نرخ تسعیر دلار توافقی برابر با ۴۵ هزار تومان، نرخ خوراک ۶ هزار تومان و میانگین قیمت متانول ۲۸۵ دلار در CFR چین لحاظ شده است. با توجه به توضیحات ارائه‌شده، نسبت قیمت به درآمد پیشرو شرکت‌های فعال صنعت به شرح جدول ۶ محاسبه ‌شده است.

نسبت قیمت به درآمد گذشته‌نگر بازار و صنعت در نمودار ۶ نشان داده شده است. همانطورکه در نمودار زیر ملاحظه می‌شود، میانگین نسبت P/E صنعت معمولاً حدود ۱ واحد کمتر از میانگین P/E بازار بوده است. در سال ۱۴۰۲، نسبت مذکور در صنعت به بالاتر از بازار رسیده که عمدتاً به‌دلیل کاهش سودآوری شرکت‌ها بوده است. این کاهش به‌دلیل تفاوت نرخ دلار نیمایی و آزاد و به‌نوعی نرخ تسعیر پایین ارز، کاهش تولید در اثر قطعی گاز، افزایش نرخ گاز خوراک و متعاقباً افزایش بهای تمام‌شده محصول و کاهش نرخ‌های جهانی متانول بوده است.

نتیجه‌گیری
متانول‌سازان همواره یکی از ارزآورترین واحدهای تولیدی کشور در صنعت پتروشیمی بوده‌اند، با این حال در چند سال اخیر مشکلات متعددی سبب شده است که برخلاف گذشته وضعیت مناسبی را تجربه نکنند. از دید جهانی، قیمت متانول که در سال‌های ۱۳۹۵ تا ۱۳۹۷ به‌طور متوسط ۳۵۰ دلار در هر تن ثبت شده بود، به‌دلیل مازاد عرضه سنگین، در سال‌های پس از آن در محدوده ۲۸۰ دلار قرار گرفته است. از طرفی در داخل کشور، به‌دلیل وجود ضرایب بالای فرمول خوراک گاز پتروشیمی‌ها در سال‌های اخیر و تصمیمات غیرکارشناسی و ناگهانی، روند سودآوری متانول‌سازان با مشکل مواجه شده است. همچنین، صنعت در این سال‌ها درگیر جهش قیمت یوتیلیتی گردید که سبب شده است هزینه‌ها به‌طورجدی افزایش پیدا کند. از سوی دیگر، قطعی‌های مداوم گاز در فصل زمستان و سایر محدودیت‌های تولیدی، متانول‌سازان کشور را دچار مشکل کرده است. اخیراً نیز دولت با وضع مالیات و عوارض بر صادرات، دست‌انداز دیگری را در مسیر سودآوری شرکت‌ها ایجاد کرده است.
در سال ۱۴۰۳ نیز همانند سال گذشته، به‌دلیل تداوم رکود در اقتصاد دنیا و خصوصاً سیاست‌های نامشخص اقتصادی چین، انتظار می‌رود قیمت متانول همچنان سطح بالایی را تجربه نکند. متانول صادراتی ایران که عمده مقصد آن چین می‌باشد، در یک سال گذشته به‌دلیل چشم‌انداز اقتصادی چین، دارای نوسانات اندک بوده است. عاملی که توانست سودآوری صنعت را دچار تغییر کند، قیمت گاز و دلار بود. در ارتباط با قیمت گاز و ابطال مصوبه هیئت وزیران توسط دیوان عدالت اداری، فرمول‌محور شدن خوراک پتروشیمی‌ها از ابتدای سال ۱۴۰۲ می‌تواند اثر مثبتی بر سودسازی صنعت داشته باشد. با این حال، با توجه به کسری بودجه به نظر می‌رسد در این ارتباط نمی‌توان انتظارات بالایی داشت و تنها نرخ تسعیر ارز می‌تواند سبب افزایش سودآوری صنعت گردد. محاسبات حاکی از آن است که نسبت قیمت به درآمد آینده‌نگر صنعت در حال حاضر حدود ۵/۷ واحد است که عدد مناسبی می‌باشد.