مروری بر تحولات اقتصادی و بازارهای مالی در ایران و جهان در شهریورماه ۱۴۰۲
رعنا عباسقلی‌نژاد اسبقی
کارشناس تحقیق و توسعه بورس اوراق بهادار تهران
۱-تحولات اقتصاد جهانی
در شهریورماه سال ۱۴۰۲ همچنان گمانه‌زنی‌هایی مبنی بر ادامه سیاست افزایش نرخ بهره در کشورهای غربی برای مقابله با افزایش نرخ تورم وجود داشت، فدرال رزرو از ماه می سال ۲۰۲۲ میلادی به بعد، سیاست پولی انقباضی اتخاذ کرده است. این سیاست توانست در ایالات متحده آمریکا، نرخ تورم سالانه ۹/۱ درصدی در ماه ژوئن سال ۲۰۲۲ میلادی را به ۳ درصد در ماه ژوئن سال ۲۰۲۳ میلادی برساند؛ اما از ماه ژوئیه سال ۲۰۲۳ میلادی به بعد روند نرخ تورم در آمریکا صعودی شد و بر همین اساس، کنترل دوباره آن ضرورت پیدا کرد. بر اساس آخرین داده‌های منتشرشده، نرخ تورم مصرف‌کننده آمریکا در ماه اوت نسبت به ماه قبل، ۰/۵ واحد درصد افزایش یافت و به ۳/۷ درصد رسید. در شهریورماه سال ۱۴۰۲، فدرال رزرو نرخ بهره را در سطح ۵/۵ درصد بدون تغییر نگه داشت که این سیاست نسبت به ماه قبل، رویکردی انبساطی بود. دلایل اصلی این عدم تغییر نرخ بهره به رغم صعودی شدن نرخ تورم، ملاحظات بخش تقاضای این کشور بود. به‌طوری‌که بخش تقاضای این کشور نیازمند تقویت است و ریشه اصلی افزایش اخیر نرخ تورم، افزایش قیمت انرژی بوده، به‌نحوی‌که تورم هسته (بدون لحاظ بخش انرژی و مواد غذایی) این کشور نزولی اما تورم عمومی صعودی بوده است. همچنین فدرال رزرو در نشستی که در این ماه برگزار شد به ادامه سیاست انقباضی خود مبنی بر افزایش نرخ بهره در ادامه سال جاری میلادی تأکید کرد. نکته مهم آن است که فدرال رزرو به‌رغم تأکید بر تداوم سیاست‌های انقباضی، معتقد به کنترل تدریجی تورم بوده و نسبت به آسیب رسیدن به بازار کار و اشتغال حساسیت قابل‌توجهی دارد.
بانک مرکزی اروپا در آخرین نشست خود در شهریورماه سال ۱۴۰۲، همچنان سیاست پولی انقباضی را برای کاهش نرخ تورم به کار گرفت. این بانک نرخ بهره را با افزایش ۰/۲۵ واحد درصدی به میزان ۴/۵ درصد رساند. بر اساس آخرین داده‌های منتشرشده، در ماه اوت نرخ تورم ماهانه در منطقه یورو افزایشی شد و به ۰/۶ درصد رسید که بیشترین تورم ماهانه در ۵ ماه گذشته است. تورم نقطه‌ای بدون تغییر نسبت به ماه قبل در سطح ۵/۳ درصد باقی ماند. بااین‌حال تورم هسته نقطه‌ای با ۰/۲ واحد درصد کاهش، به ۵/۳ درصد رسید. طبق بیانیه بانک مرکزی اروپا، بر اساس ارزیابی فعلی، این بانک معتقد است که حفظ این سطوح نرخ بهره برای یک «دوره به اندازه کافی طولانی» کمک قابل‌توجهی به دستیابی به‌موقع به هدف تورم ۲ درصدی خواهد کرد. بنابراین انتظار می‌رود که در نشست بعدی نرخ بهره ثابت بماند و تغییر نکند.
۱-۱- بازار جهانی طلا
در شهریورماه سال ۱۴۰۲، بی‌ثباتی‌های به‌وجودآمده از سوی فدرال رزرو ناشی از توقف چرخه افزایش نرخ بهره و احتمال افزایش بیشتر آن در ادامه سال جاری میلادی بر قیمت طلا تأثیر گذاشت و باعث شد تا قیمت این فلز گران‌بها طی یک ماه گذشته در محدوده کوچکی در نوسان باشد. درمجموع و در شهریورماه سال ۱۴۰۲ قیمت اونس طلا در بازارهای جهانی برابر با ۱/۸ واحد درصد افزایش یافت و از ۱,۸۹۲/۸ دلار در پایان مردادماه به ۱,۹۲۷/۴ دلار در پایان شهریورماه رسید.
۲-۱- بازار نفت جهانی
در شهریورماه سال ۱۴۰۲، قیمت نفت در پی اعلام تمدید کاهش تولید داوطلبانه عربستان سعودی و روسیه تا پایان سال جاری میلادی (۲۰۲۳) افزایش یافت. در شرایطی که بانک‌های مرکزی آمریکا و اروپا با ادامه سیاست انقباضی خود در جهت کاهش نرخ تورم همچنان سیاست افزایش نرخ بهره را دنبال می‌کنند، سیاست کاهش عرضه نفت توسط دو کشور تولیدکننده بزرگ یعنی روسیه و عربستان تأثیر نگرانی در مورد کاهش تقاضای جهانی در بحبوحه بالا رفتن نرخ بهره بانک‌های مرکزی را کاهش داده و در جلوگیری از ریزش قیمت‌ها مؤثر واقع شده است؛ بنابراین قیمت نفت در شهریورماه ۱۴۰۲ نسبت به پایان مردادماه افزایش یافت و قیمت برنت، WTI و اُپک به ترتیب از ۸۴/۷، ۸۰/۳ و ۸۶/۵ دلار در پایان مردادماه ۱۴۰۲ به ۹۴، ۹۰ و ۹۵/۷ دلار در پایان شهریورماه رسید.
۳-۱- بازار رمزارزها
قیمت بیت‌کوین به‌عنوان شناخته‌شده‌ترین رمز ارز در شهریورماه سال ۱۴۰۲ در حدود ۲/۱ واحد درصد افزایش یافت. توقف افزایش نرخ بهره در ایالات متحده آمریکا و احتمال افزایش آن در سال جاری و افزایش شاخص دلار، بر قیمت بیت کوین در این ماه تأثیر گذاشت. بنابراین قیمت بیت‌کوین که در پایان مردادماه ۱۴۰۲ حدوداً برابر ۲۶,۰۴۰ دلار بود در پایان شهریورماه ۱۴۰۲ به ۲۶,۵۸۲ دلار رسید.
۴-۱- بازارهای سرمایه در دنیا
عوامل مختلفی بازارهای سرمایه در جهان را در شهریورماه سال ۱۴۰۲ تحت تأثیر قرار داد. بر اساس آخرین داده‌های منتشرشده، نرخ تورم مصرف‌کننده آمریکا در ماه اوت نسبت به ماه قبل، ۰/۵ واحد درصد افزایش یافت و به ۳/۷ درصد رسید. بااین‌حال در شهریورماه سال ۱۴۰۲، فدرال رزرو نرخ بهره را در سطح ۵/۵ درصد بدون تغییر نگه داشت. این سیاست نسبت به ماه قبل یک رویکرد انبساطی بود. دلایل اصلی این عدم تغییر نرخ بهره به‌رغم صعودی شدن نرخ تورم، ملاحظات بخش تقاضای این کشور و منشأ افزایش نرخ تورم بود. به‌طوری‌که بخش تقاضای این کشور نیازمند تقویت بوده و ریشه اصلی افزایش اخیر نرخ تورم، افزایش قیمت انرژی بود. به‌طوری‌که تورم هسته (بدون لحاظ بخش انرژی و مواد غذایی) این کشور نزولی اما تورم عمومی صعودی بود. همچنین فدرال رزرو در نشستی که در شهریورماه سال ۱۴۰۲ برگزار شد به ادامه سیاست انقباضی خود مبنی بر افزایش نرخ بهره در ادامه سال جاری میلادی تأکید کرد. درمجموع شاخص S&P500 در پایان شهریورماه ۱۴۰۲ در حدود ۱/۵ درصد نسبت به پایان ماه قبل کاهش یافت و از ۴,۳۸۸ واحد در پایان مردادماه به ۴,۳۲۰ واحد در پایان شهریورماه ۱۴۰۲ رسید. شاخص مرکب نزدک هم در این بازه در حدود ۲/۲ واحد درصد کاهش یافت و از ۱۳,۵۰۵/۹ واحد در مردادماه به ۱۳,۲۱۱/۸ واحد در شهریورماه سال ۱۴۰۲ رسید. بانک مرکزی اروپا در آخرین نشست خود در شهریورماه سال ۱۴۰۲، همچنان سیاست پولی انقباضی را برای کاهش نرخ تورم به کار برد. این بانک، نرخ بهره را با افزایش ۰/۲۵ واحد درصدی به میزان ۴/۵ درصد رساند. بر اساس آخرین داده‌های منتشرشده، در ماه اوت سال ۲۰۲۳ میلادی، نرخ تورم ماهانه در منطقه یورو افزایشی شد و به ۰/۶ درصد رسید که بیشترین تورم ماهانه در ۵ ماه گذشته است. تورم نقطه‌ای بدون تغییر نسبت به ماه قبل در سطح ۵/۳ درصد باقی ماند. بااین‌حال تورم هسته نقطه‌ای با ۰/۲ واحد درصد کاهش به ۵/۳ درصد رسید. درمجموع و در شهریورماه ۱۴۰۲ شاخص استاکس که ۵۰ سهم از ۱۱ کشور عضو اتحادیه اروپا را پوشش می‌دهد در حدود ۱/۲ واحد درصد نسبت به پایان ماه قبل کاهش یافت و از ۴,۲۶۰/۴ واحد در پایان مردادماه به ۴,۲۰۷/۲ واحد در پایان شهریورماه ۱۴۰۲ رسید. بازارهای سهام ژاپن در شهریورماه سال ۱۴۰۲، در بحبوحه نگرانی‌ها در مورد تضعیف اقتصاد کلان چین و احتمال افزایش نرخ بهره از سوی فدرال رزرو با نوسانات شاخص‌های سهام مواجه شدند. از سوی دیگر مطابق با انتظارات، بانک مرکزی ژاپن در ماه سپتامبر سال ۲۰۲۳ میلادی، نرخ بهره کوتاه‌مدت خود را در سطح منفی ۱ درصد و سود اوراق قرضه ۱۰ ساله دولت ژاپن را در حدود صفر درصد ثابت نگه داشت. بر اساس آخرین داده‌های منتشرشده، نرخ تورم مصرف‌کننده ژاپن از ۳/۳ درصد در ماه ژوئیه به ۳/۲ درصد در ماه آگوست کاهش یافت. این کاهش عمدتاً به علت اقدامات اقتصادی دولت برای کاهش قیمت انرژی بوده است. همچنین تورم هسته از ۳/۱ درصد در ماه ژوئیه به سطح ۳ درصد در ماه آگوست کاهش یافت. بانک مرکزی ژاپن پیش‌بینی می‌کند که نرخ تورم سالانه در سال جاری میلادی کاهش خواهد یافت، زیرا شکاف تولید که تفاوت بین تولید واقعی و بالقوه اقتصاد را اندازه‌گیری می‌کند بهبود خواهد یافت. درنتیجه، تورم پایدار و با ثبات همراه با رشد دستمزدها در این کشور هنوز مورد تصور نیست. درمجموع شاخص نیکی از ۳۱,۸۵۶/۷ واحد در انتهای مردادماه سال ۱۴۰۲ به ۳۲,۴۰۲/۴ واحد در پایان شهریورماه رسید و در حدود ۱/۷ واحد درصد افزایش یافت. بر اساس آخرین داده‌های منتشرشده، تولید صنعتی چین در ماه اوت سال ۲۰۲۳ میلادی نسبت به مدت مشابه سال قبل ۴/۵ درصد افزایش یافت که بیشتر از مقدار ۳/۷ درصدی ماه قبل و ۳/۹ درصدی انتظارات بازار بود. این سریع‌ترین رشد تولید صنعتی از ماه آوریل بود که بیشتر ناشی از سیاست‌های حمایتی دولت چین و بهبود اقتصاد این کشور است. سه زیر‌بخش صنایع شیمیایی، وسایل نقلیه و استخراج نفت و گاز به ترتیب با رشد ۱۴/۸، ۹/۹ و ۷/۹ درصدی، بیشترین رشد تولید را داشته و به‌صورت تجمعی نیز تولید صنعتی ۸ ماهه ابتدایی سال ۲۰۲۳ میلادی، برابر با ۳/۹ درصد افزایش یافته است. نرخ بیکاری شهری چین در ماه اوت از مقدار ۵/۳ درصد ماه ژوئیه به ۵/۲ درصد در ماه اوت کاهش یافت که همسو با افزایش تولید صنعتی و سیاست‌های حمایتی دولت چین بود. دولت چین نرخ بیکاری هدف را برای سال ۲۰۲۳ میلادی در حدود ۵/۵ درصد قرار داده و قصد دارد در حدود ۱۲ میلیون شغل جدید شهری ایجاد کند. درمجموع و در شهریورماه سال ۱۴۰۲ شاخص مرکب شانگهای نسبت به پایان ماه قبل برابر با ۰/۴ واحد درصد افزایش یافت و از ۳,۱۲۰ واحد در پایان مردادماه به ۳,۱۳۲ واحد در پایان شهریورماه ۱۴۰۲ رسید.
۵-۱- بازار جهانی فلزات اساسی
در بازار فلزات اساسی، قیمت سنگ‌آهن در پایان شهریورماه سال ۱۴۰۲ نسبت به پایان ماه قبل در حدود ۱۳/۹ واحد درصد افزایش یافت و از ۱۰۶/۸ دلار در هر تن به ۱۲۱/۶ دلار رسید. قیمت آلومینیوم نیز در این ماه نسبت به پایان ماه قبل در حدود ۲/۹ واحد درصد افزایش یافت و از ۲,۱۷۸/۷ دلار در هر تن در پایان مردادماه به ۲,۲۴۱/۲ دلار در پایان شهریورماه رسید. قیمت مس در شهریورماه سال ۱۴۰۲ نسبت به پایان ماه قبل در حدود ۲ درصد کاهش یافت و از ۸,۳۳۰/۶ دلار در پایان مردادماه به ۸,۱۶۱/۶ دلار در پایان شهریورماه رسید.
۲-تحولات اقتصاد ایران
۱-۲- حساب‌های ملی- تولید ناخالص داخلی
بانک مرکزی در آخرین گزارش خود نماگرهای اقتصادی برای سه‌ماهه چهارم سال ۱۴۰۱ را منتشر کرد. به گزارش بانک مرکزی، تولید ناخالص داخلی به قیمت پایه برحسب قیمت‌های جاری (سال پایه ۱۳۹۵) در سه‌ماهه چهارم سال ۱۴۰۱ برابر با ۲۶,۰۴۱ هزار میلیارد ریال بود. ارزش تولید ناخالص داخلی به قیمت پایه برحسب قیمت‌های جاری در سه‌ماهه چهارم سال ۱۴۰۱ نسبت به سه‌ماهه قبل ۴۸۳ هزار میلیارد ریال کاهش داشت. تولید ناخالص داخلی بدون نفت هم در سه‌ماهه چهارم سال ۱۴۰۱ برابر ۲۳,۳۰۴ هزار میلیارد ریال بود. تولید ناخالص داخلی به قیمت پایه برحسب قیمت‌های ثابت سال ۱۳۹۵ در سه‌ماهه چهارم سال ۱۴۰۱ در حدود ۵/۶ درصد نسبت به سه‌ماهه سوم سال ۱۴۰۱ کاهش داشت و از ۳,۸۰۹ در سه‌ماهه سوم به ۳,۵۹۷ هزار میلیارد ریال در سه‌ماهه چهارم سال ۱۴۰۱ رسید. رشد تولید ناخالص داخلی با نفت به قیمت‌های ثابت سال ۱۳۹۵ در سه‌ماهه چهارم سال ۱۴۰۱ نسبت به سه‌ماهه چهارم سال ۱۴۰۰ در حدود ۵/۳ درصد و رشد تولید ناخالص داخلی بدون نفت به قیمت‌های ثابت ۱۳۹۵ معادل ۴/۷ درصد گزارش شده است.
۲-۲- بازار بورس تهران و فرابورس ایران
ارزش کل معاملات در بورس تهران در شهریورماه سال ۱۴۰۲ نسبت به ماه قبل با افزایشی ۹/۹۲ واحد درصدی، برابر با ۱,۶۴۲,۰۰۷ میلیارد ریال بود. حجم کل معاملات در این ماه نسبت به ماه قبل برابر با ۲/۱۱ واحد درصد افزایش یافت و معادل ۲۱۴,۱۵۵ میلیون سهم شد. ارزش کل معاملات در شش‌ماهه نخست سال ۱۴۰۲ نسبت به شش‌ماهه نخست سال ۱۴۰۱ برابر با ۱۰۷/۴۹ واحد درصد رشد داشت.
شاخص کل (وزنی- ارزشی) بورس تهران در شهریورماه ۱۴۰۲ نسبت به ماه قبل برابر با ۹/۴۴ واحد درصد افزایش یافت و از ۱,۹۳۸,۲۵۳ واحد در پایان مردادماه به ۲,۱۲۱,۲۱۳ واحد در پایان شهریورماه ۱۴۰۲ رسید. شاخص کل هم‌وزن هم در این بازه ۸/۸۳ واحد درصد افزایش یافت و از ۶۶۳,۲۲۹ واحد در پایان مردادماه به ۷۲۱,۸۰۰ واحد در شهریورماه ۱۴۰۲ رسید. شاخص کل فرابورس ایران در این ماه ۵/۷۷ واحد درصد افزایش یافت و از ۲۴,۷۸۹ واحد در پایان مردادماه به ۲۶,۲۱۸ واحد در پایان شهریورماه ۱۴۰۲ رسید.
۳-۲- نرخ تورم در کشور
مرکز آمار در سال ۱۴۰۲ سال پایه برای محاسبات شاخص قیمت مصرف‌کننده را از سال ۱۳۹۵ به سال ۱۴۰۰ تغییر داد. بر اساس داده‌های منتشرشده از سوی این مرکز، نرخ تورم نقطه‌به‌نقطه در مردادماه ۱۴۰۲ از ۳۹/۸ درصد به ۳۹/۵ درصد در شهریورماه رسید که با این احتساب، نرخ تورم نقطه‌به‌نقطه در شهریورماه رشدی کاهشی معادل ۰/۳ واحد درصد نسبت به ماه قبل داشت. نرخ تورم نقطه‌به‌نقطه گروه عمده «خوراکی‌ها، آشامیدنی‌ها و دخانیات» با ۰/۶ واحد درصد کاهش نسبت به ماه قبل به ۳۷/۸ درصد رسید و گروه «کالاهای غیرخوراکی و خدمات» نسبت به ماه قبل تغییری نداشته و برابر با ۴۰/۵ درصد بود. همچنین بر اساس داده‌های منتشرشده از سوی مرکز آمار روشن می‌شود که نرخ تورم دوازده‌ماهه منتهی به شهریورماه ۱۴۰۲ برابر با ۴۶/۱ واحد درصد است که نسبت به مدت مشابه سال قبل (شهریورماه سال ۱۴۰۱) افزایشی ۶/۵ واحد درصدی داشت.
۴-۲- مبادلات بین‌المللی کشور
در پنج‌ماهه نخست سال ۱۴۰۲، میزان صادرات قطعی کالاهای غیرنفتی کشور(به‌استثنای نفت خام، نفت کوره و نفت سفید و همچنین بدون صادرات از محل تجارت چمدانی)، بالغ‌بر ۵۵,۹۱۰ هزار تن و به ارزش ۱۹,۳۴۲ میلیون دلار بوده است که در مقایسه با مدت مشابه سال قبل، افزایشی ۲۶/۵۶ درصدی در وزن و کاهشی ۸/۵۵ درصدی در ارزش دلاری داشته است. همچنین میزان واردات کشور در این مدت، با افزایشی ۲/۱۷ درصدی در وزن و ۷/۴۹ درصدی در ارزش دلاری در مقایسه با مدت مشابه سال گذشته، به ارقام ۱۴،۴۲۳ هزار تن و ۲۴,۱۸۸ میلیون دلار رسیده است.
کشورهای عمده مقصد صادرات
طی پنج‌ماهه نخست سال ۱۴۰۲، بیشترین میزان صادرات کشور، به مقصد کشورهای «چین»، با رقمی بالغ‌بر ۵,۵۶۵ میلیون دلار و سهم ۲۸/۷۷ درصدی از کل ارزش صادرات، «عراق» با ۳,۵۰۸ میلیون دلار و سهم ۱۸/۱۳ درصدی، «امارات متحده عربی» با ۲,۳۰۰ میلیون دلار و سهم ۱۱/۸۹ درصدی، «ترکیه» با ۲,۲۴۵ میلیون دلار و سهم ۱۱/۶۱ درصدی و کشور «هند» با ۸۴۵ میلیون دلار و سهم ۴/۳۷ درصدی از کل ارزش صادرات، صورت گرفته است.
کشورهای عمده طرف معامله واردات
طی پنج‌ماهه نخست سال ۱۴۰۲، کشور «امارات متحده عربی»، با اختصاص رقمی بالغ‌بر ۷,۲۶۰ میلیون دلار و سهمی در حدود ۳۰/۰۱ درصد از کل ارزش واردات، در جایگاه نخست کشورهای طرف معامله قرار گرفته است. همچنین کشورهای «چین» با ۷,۰۵۵ میلیون دلار و سهمی ۲۹/۱۷ درصدی، «ترکیه» با ۲,۵۲۱ میلیون دلار و سهمی ۱۰/۴۲ درصدی، «آلمان» با ۸۷۹ میلیون دلار و سهمی ۳/۶۴ درصدی و «هند» با ۸۱۳ میلیون دلار و سهمی ۳/۳۶ درصدی از کل ارزش واردات، جزو کشورهای عمده طرف معامله واردات بوده‌اند.
