مروری بر تحولات اقتصادی و بازارهای مالی در ایران و جهان در دی‌ماه ۱۴۰۲
رعنا عباسقلی‌نژاد اسبقی
کارشناس تحقیق و توسعه بورس اوراق بهادار تهران
۱-تحولات اقتصاد جهانی
در دی‌ماه سال ۱۴۰۲، بازارها در حال گمانه‌زنی در مورد زمان آغاز روند کاهش نرخ بهره از سوی فدرال رزرو (بانک مرکزی آمریکا) بودند. در این راستا آقای بوستیک از اعضای فدرال رزرو اعلام کرد حداقل تا سه‌ماهه سوم سال ۲۰۲۴ میلادی کاهش نرخ بهره صورت نمی‌گیرد. افزایش تقاضا مانع اصلی در کاهش نرخ تورم به سمت هدف تورمی بوده است، فدرال رزرو دستاورد بزرگ خود را در کاهش نرخ تورم ناتمام نخواهد گذاشت و رسیدن به هدف تورم ۲ درصدی اولویت اصلی این نهاد پولی است. بر اساس آخرین داده‌های منتشرشده در ایالات‌متحده آمریکا شاخص قیمت مصرف‌کننده در ماه دسامبر سال ۲۰۲۳ میلادی نسبت به مدت مشابه سال قبل (ماه دسامبر ۲۰۲۲) برابر با ۳/۴ درصد افزایش یافت که بالاتر از مقدار ۳/۱ درصدی ماه قبل و بیشتر از انتظارات ۳/۲ درصدی بازار بود. به‌صورت ماهانه شاخص قیمت مصرف‌کننده نسبت به ماه قبل ۰/۳ درصد افزایش یافت که بالاتر از مقدار انتظارات ۰/۲ درصدی بازار بود. هرچند قسمتی از تورم ماه دسامبر ناشی از اثر آغاز سال نو میلادی در ماه ژانویه است، اما با توجه به بالاتر از انتظارات بودن این نرخ، می‌توان بیان کرد که فشار تورمی هنوز برقرار است. از سوی دیگر نرخ بیکاری آمریکا در ماه دسامبر بدون تغییر نسبت به ماه قبل در سطح ۳/۷ درصد باقی ماند که پایین‌تر از انتظارات ۳/۸ درصدی بازار بود و حکایت از ثبات بخش اشتغال این کشور دارد. یادآوری می‌شود که فدرال رزرو در آخرین نشست خود در سال ۲۰۲۳ میلادی، نرخ بهره را بدون تغییر در سطح ۵/۵ درصد ثابت نگه داشت.
از سوی دیگر بر اساس آخرین داده‌های منتشرشده در خصوص اقتصاد منطقه یورو می‌توان اذعان داشت که شاخص قیمت مصرف‌کننده منطقه یورو در ماه دسامبر سال ۲۰۲۳ میلادی نسبت به مدت مشابه سال قبل ۲/۹ درصد رشد کرد که بالاتر از مقدار نرخ تورم سالانه ۲/۴ درصدی ماه نوامبر ۲۰۲۳ بود. بدین ترتیب نرخ تورم سالانه مصرف‌کننده در ماه دسامبر ۲۰۲۳ رشد افزایشی ۰/۵ درصدی را نسبت به ماه قبل ثبت کرد. به‌صورت ماهانه نیز شاخص قیمت مصرف‌کننده در ماه دسامبر ۲۰۲۳ نسبت به ماه قبل ۰/۲ درصد رشد کرد که بیشتر به علت اثر آغاز سال نو میلادی در ژانویه است. از سوی دیگر نرخ بیکاری تعدیل‌شده منطقه یورو در ماه نوامبر ۲۰۲۳ میلادی نسبت به ماه قبل کاهش داشت و از ۶/۵ درصد در ماه اکتبر ۲۰۲۳ به ۶/۴ درصد در ماه نوامبر ۲۰۲۳ رسید. طبق آخرین صورتجلسه بانک مرکزی اروپا در سال ۲۰۲۳ میلادی، نرخ بهره در سطح ۴/۵ درصد ثابت ماند و تصمیم در مورد کاهش نرخ بهره مشروط به داده‌ها و پیش‌بینی‌های اقتصادی اعلام شد.
۱-۱- بازار جهانی طلا
در دی‌ماه سال ۱۴۰۲، اظهارات سیاستگذاران فدرال رزرو آمریکا، امید به کاهش زودهنگام نرخ بهره را پایین آورد و بر قیمت طلا تأثیر منفی گذاشت. از سوی دیگر در این ماه تقاضا برای طلا به‌عنوان یک پشتوانه امن به دنبال درگیری‌های منطقه خاورمیانه افزایش یافته و بر قیمت طلا تأثیر مثبت گذاشت. درمجموع قیمت اونس طلا در بازارهای جهانی برابر با ۰/۶ واحد درصد کاهش یافت و از ۲,۰۴۱/۷ دلار در پایان آذر‌ماه به ۲,۰۲۸/۶ دلار در پایان دی‌ماه رسید.
۲-۱– بازار نفت جهانی
در دی‌ماه سال ۱۴۰۲، آژانس بین‌المللی انرژی در گزارش ماهانه خود اعلام کرد انتظار دارد تقاضای جهانی برای نفت معادل ۱/۲۴ میلیون بشکه در روز در سال ۲۰۲۴ رشد کند که این رقم ۱۸۰ هزار بشکه در روز بالاتر از پیش‌بینی قبلی این آژانس است. سازمان کشورهای تولیدکننده نفت (اوپک) نیز در این ماه اعلام کرد انتظار دارد رشد تقاضای جهانی در سال جاری میلادی برابر با ۲/۲۵ میلیون بشکه در روز باشد. از سوی دیگر در آمریکا حدود ۴۰ درصد از تولید نفت به خاطر سرمای هوا متوقف شد (در داکوتای شمالی). افزون بر این نگرانی در مورد اختلال در تجارت جهانی و تنش‌های ژئوپلیتیکی در خاورمیانه به دنبال افزایش درگیری‌ها در دریای سرخ منجر به افزایش قیمت نفت شد. درمجموع قیمت نفت برنت، WTI و اُپک به ترتیب از ۸۰/۷۳، ۷۳/۵۹ و ۸۰/۸۴ دلار در پایان آذر‌ماه ۱۴۰۲ به ۸۰/۷۱، ۷۳/۶۹ و ۸۰/۲۷ دلار در پایان دی‌ماه رسید.
۳-۱- بازار رمزارزها
قیمت بیت‌کوین به‌عنوان شناخته‌شده‌ترین رمز ارز در دی‌ماه سال ۱۴۰۲ در حدود ۴/۹ واحد درصد کاهش یافت. پایین آمدن انتظارات مبنی بر کاهش زودهنگام نرخ بهره توسط فدرال رزرو آمریکا در سال ۲۰۲۴ میلادی و افزایش شاخص دلار بر قیمت بیت کوین تأثیر گذاشت. همچنین خوش‌بینی نسبت به تصویب کمیسیون بورس و اوراق بهادار ایالات متحده در ماه ژانویه ۲۰۲۴ میلادی مبنی بر راه‌اندازی اولین صندوق قابل معامله برای بیت کوین بر قیمت این ارز مجازی مؤثر بود. درمجموع قیمت بیت‌کوین که در پایان آذر‌ماه ۱۴۰۲ برابر ۴۳,۸۶۶ دلار بود در پایان دی‌ماه ۱۴۰۲ به ۴۱,۶۹۵ دلار رسید.
۴-۱- بازارهای سرمایه در دنیا
عوامل مختلفی بازارهای سرمایه در جهان را در دی‌ماه سال ۱۴۰۲ تحت تأثیر قرار داد. آقای بوستیک از اعضای فدرال رزرو در دی‌ماه سال ۱۴۰۲ اعلام کرد حداقل تا سه‌ماهه سوم سال ۲۰۲۴ میلادی کاهش نرخ بهره صورت نمی‌گیرد. افزایش تقاضا مانع اصلی در کاهش نرخ تورم به سمت هدف تورمی بوده است، فدرال رزرو دستاورد بزرگ خود را در کاهش نرخ تورم ناتمام نخواهد گذاشت و رسیدن به هدف تورم ۲ درصدی اولویت اصلی این نهاد پولی است. بر اساس آخرین داده‌های منتشرشده در ایالات‌متحده آمریکا شاخص قیمت مصرف‌کننده در ماه دسامبر سال ۲۰۲۳ میلادی نسبت به مدت مشابه سال قبل (ماه دسامبر ۲۰۲۲) برابر با ۳/۴ درصد افزایش یافت که بالاتر از مقدار ۳/۱ درصدی ماه قبل و بالاتر از انتظارات ۳/۲ درصدی بازار بود. به‌صورت ماهانه شاخص قیمت مصرف‌کننده نسبت به ماه قبل ۰/۳ درصد افزایش یافت که بالاتر از مقدار انتظارات ۰/۲ درصدی بازار بود. هرچند قسمتی از تورم ماه دسامبر ناشی از اثر آغاز سال نو میلادی در ماه ژانویه است، اما با توجه به بالاتر از انتظارات بودن این نرخ می‌توان بیان کرد که فشار تورمی هنوز برقرار است. از سوی دیگر نرخ بیکاری آمریکا در ماه دسامبر بدون تغییر نسبت به ماه قبل در سطح ۳/۷ درصد باقی ماند که پایین‌تر از انتظارات ۳/۸ درصدی بازار بود و حاکی از ایجاد ثبات در بخش اشتغال این کشور است. درمجموع شاخص S&P500 در پایان دی‌ماه ۱۴۰۲ در حدود ۲ واحد درصد نسبت به پایان ماه قبل افزایش یافت و از ۴,۷۴۷ واحد در پایان آذر‌ماه به ۴,۸۴۰ واحد در پایان دی‌ماه ۱۴۰۲ رسید. شاخص مرکب نزدک هم در این بازه در حدود ۲/۳ واحد درصد افزایش یافت و از ۱۴,۹۶۴ واحد در پایان آذر‌ماه به ۱۵,۳۱۱ واحد در پایان دی‌ماه سال ۱۴۰۲ رسید. بر اساس آخرین داده‌های منتشرشده، شاخص قیمت مصرف‌کننده منطقه یورو در ماه دسامبر سال ۲۰۲۳ میلادی نسبت به مدت مشابه سال قبل ۲/۹ درصد رشد کرد که بالاتر از مقدار نرخ تورم سالانه ۲/۴ درصدی ماه نوامبر ۲۰۲۳ بود. بدین ترتیب نرخ تورم سالانه مصرف‌کننده در ماه دسامبر ۲۰۲۳ رشد افزایشی ۰/۵ درصدی را نسبت به ماه قبل ثبت کرد که بیشتر به علت اثر آغاز سال نو میلادی در ژانویه است. از سوی دیگر نرخ بیکاری تعدیل‌شده منطقه یورو در ماه نوامبر ۲۰۲۳ میلادی نسبت به ماه قبل کاهش داشت و از ۶/۵ درصد در ماه اکتبر ۲۰۲۳ به ۶/۴ درصد در ماه نوامبر ۲۰۲۳ رسید. درمجموع و در دی‌ماه ۱۴۰۲ شاخص استاکس که ۵۰ سهم از ۱۱ کشور عضو اتحادیه اروپا را پوشش می‌دهد حدود ۱/۷ واحد درصد نسبت به پایان ماه قبل کاهش یافت و از ۴,۵۲۴/۹ واحد در پایان آذر‌ماه به ۴,۴۴۸/۸ واحد در پایان دی‌ماه ۱۴۰۲ رسید. بازارهای سهام ژاپن در دی‌ماه سال ۱۴۰۲ در بحبوحه محرک‌های رشد اقتصاد چین و اظهارات ناامیدکننده مقامات فدرال رزرو در خصوص کاهش زودهنگام نرخ بهره در اوایل سال ۲۰۲۴ میلادی با نوسانات شاخص‌های سهام مواجه شدند. بر اساس آخرین داده‌های منتشرشده، در این ماه ارزش هر ین در برابر دلار آمریکا کاهش یافت و این کاهش منجر به افزایش صادرات ژاپن شد. از سوی دیگر نرخ تورم سالانه هسته (بدون لحاظ قیمت مواد غذایی و انرژی) در ماه دسامبر ۲۰۲۳ میلادی نسبت به ماه قبل برابر با ۰/۲ واحد درصد کاهش یافت و از ۲/۵ درصد در ماه نوامبر ۲۰۲۳ میلادی به ۲/۳ درصد در ماه دسامبر ۲۰۲۳ رسید. بروز نشانه‌های بیشتر مبنی بر کاهش فشار تورمی در این کشور، انتظارات در مورد افزایش نرخ بهره از سوی بانک مرکزی ژاپن را به‌منظور دستیابی به نرخ تورم هدف ۲ درصدی در نشست ماه بعدی کاهش داد. همچنین تأثیر اقتصادی زلزله‌ای که در روز سال نو شبه‌جزیره نوتو ژاپن را لرزاند، احتمال خروج بانک مرکزی از سیاست نرخ‌های منفی خود را در کوتاه‌مدت کاهش داده است. در بازارهای با درآمد ثابت، بازده اوراق قرضه ۱۰ ساله دولت ژاپن از ۰/۶۲ درصد در ماه دسامبر ۲۰۲۳ به ۰/۶۶ درصد در ماه ژانویه ۲۰۲۴ رسید و ۰/۴ درصد افزایش یافت. درمجموع شاخص نیکی از ۳۳,۱۴۰/۵ واحد در انتهای آذر‌ماه سال ۱۴۰۲ به ۳۵,۹۶۳/۳ واحد در پایان دی‌ماه رسید و در حدود ۸/۵ واحد درصد افزایش یافت. بر اساس آخرین داده‌های منتشرشده از اقتصاد چین می‌توان بیان کرد که اقتصاد این کشور در سه‌ماهه چهارم سال ۲۰۲۳ میلادی نسبت به مدت مشابه سال قبل و نسبت به فصل قبل به ترتیب ۵/۲ درصد و ۱ درصد افزایش یافت که نرخ رشد سالانه اقتصادی چین اندکی کمتر از انتظارات ۵/۳ درصدی بازار، اما بالاتر از نرخ هدف‌گذاری ۵ درصدی حزب کمونیست چین و بالاتر از رشد ۳ درصدی سال ۲۰۲۲ بود. شاخص تولید صنعتی چین در ماه دسامبر ۲۰۲۳ نسبت به مدت مشابه سال قبل ۶/۸ درصد افزایش یافت که بالاتر از انتظارات ۶/۶ درصدی بازار و مقدار رشد سالانه ۶/۶ درصدی ماه قبل بود. نرخ بیکاری شهری اقتصاد چین در دسامبر ۲۰۲۳ از ۵ درصد ماه قبل به ۵/۱ درصد افزایش یافت. اما نرخ بیکاری سالانه چین از ۵/۶ درصد سال ۲۰۲۲ به ۵/۲ درصد کاهش داشت که بهتر از هدف‌گذاری ۵/۵ درصد حزب کمونیست چین بود. رشد سالانه سرمایه‌گذاری در دارایی‌های ثابت چین در ماه دسامبر ۲۰۲۳ برابر با ۳ درصد بود که بالاتر از رشد سالانه ۲/۹ درصدی ماه قبل، اما پایین‌تر از رشد سالانه ۵/۱ درصدی در ماه دسامبر ۲۰۲۲ بود و از کاهش سرمایه‌گذاری در بخش مسکن و مستغلات چین ناشی می‌شد. رویکرد کلی بانک خلق چین در سال ۲۰۲۳ انبساطی بود و در این مسیر هم نرخ‌های بهره کلیدی را کاهش داد و هم موجب افزایش تزریق نقدینگی به بانک‌ها شد. در دی‌ماه نیز بانک خلق چین با تثبیت نرخ بهره میان‌مدت یک‌ساله (نرخ بهره بین‌بانکی) در سطح ۲/۵ درصد، ۰/۹۹۵ تریلیون یوان تسهیلات جهت وام‌دهی در اختیار بانک‌ها قرار داد. درمجموع و در دی‌ماه سال ۱۴۰۲ شاخص مرکب شانگهای نسبت به پایان ماه قبل برابر با ۳ واحد درصد کاهش یافت و از ۲,۹۱۹ واحد در پایان آذر‌ماه به ۲,۸۳۲ واحد در پایان دی‌ماه ۱۴۰۲ رسید.
۵-۱- بازار جهانی فلزات اساسی
قیمت سنگ‌آهن در پایان دی‌ماه سال ۱۴۰۲ نسبت به پایان ماه قبل در حدود ۰/۴ واحد درصد افزایش یافت و در حالی که در انتهای آذر‌ماه برابر با ۱۳۵/۳ دلار در هر تن بود در پایان دی‌ماه ۱۴۰۲ به ۱۳۵/۹ دلار رسید. قیمت آلومینیوم نیز در دی‌ماه سال ۱۴۰۲ نسبت به پایان ماه قبل در حدود ۳/۱ واحد درصد کاهش یافت و از ۲,۲۳۶/۸ دلار در هر تن در پایان آذر‌ماه به ۲,۱۶۷/۱ دلار در پایان دی‌ماه رسید. قیمت مس در دی‌ماه سال ۱۴۰۲ با حدود ۳/۲ واحد درصد کاهش نسبت به پایان ماه، از ۸,۴۵۹/۷ دلار در پایان آذر‌ماه به ۸,۱۸۸/۴ دلار در پایان دی‌ماه رسید.
۲-تحولات اقتصاد ایران
۱-۲- بازار بورس تهران و فرابورس ایران
ارزش کل معاملات در بورس تهران در دی‌ماه سال ۱۴۰۲ نسبت به ماه قبل معادل ۱۳/۱ واحد درصد کاهش یافته و برابر با ۱,۵۵۲,۱۸۳ میلیارد ریال بود. حجم کل معاملات نیز در این ماه با ۱۸/۶ واحد درصد کاهش نسبت به ماه قبل، برابر با ۱۹۰,۴۸۲ میلیون سهم بود. ارزش کل معاملات در ده‌ماهه نخست سال ۱۴۰۲ نسبت به ده‌ماهه نخست سال ۱۴۰۱ برابر با ۵۶/۱ واحد درصد رشد داشت.
شاخص کل (وزنی- ارزشی) بورس تهران در دی‌ماه ۱۴۰۲ نسبت به ماه قبل برابر با ۱/۹۶ واحد درصد کاهش یافت و از ۲,۲۱۰,۲۱۷ واحد در پایان آذر‌ماه به ۲,۱۶۶,۹۲۸ واحد در پایان دی‌ماه ۱۴۰۲ رسید. شاخص کل هم‌وزن در این بازه با کاهشی ۰/۹۲ واحد درصدی، از ۷۶۱,۳۵۸ واحد در پایان آذر‌ماه به ۷۵۴,۳۳۳ واحد در دی‌ماه ۱۴۰۲ رسید. شاخص کل فرابورس ایران نیز در این ماه ۲/۰۲ واحد درصد کاهش داشت و از ۲۶,۵۸۰ واحد در پایان آذر‌ماه به ۲۶,۰۴۲ واحد در پایان دی‌ماه ۱۴۰۲ رسید.
۲-۲- نرخ تورم در کشور
مرکز آمار در سال ۱۴۰۲ سال پایه برای محاسبات شاخص قیمت مصرف‌کننده را از سال ۱۳۹۵ به سال ۱۴۰۰ تغییر داد. بر اساس داده‌های منتشرشده از سوی این مرکز، نرخ تورم نقطه‌به‌نقطه در آذر‌ماه ۱۴۰۲ از ۴۰/۲ درصد به ۳۸/۵ درصد در دی‌ماه ۱۴۰۲ رسید که با این احتساب، نرخ تورم نقطه‌به‌نقطه در دی‌ماه رشد کاهشی معادل ۱/۷ واحد درصدی نسبت به ماه قبل داشته است. نرخ تورم نقطه‌به‌نقطه گروه عمده «خوراکی‌ها، آشامیدنی‌ها و دخانیات» با ۲/۴ واحد درصد کاهش نسبت به ماه قبل به ۳۹ درصد رسید و گروه «کالاهای غیرخوراکی و خدمات» نسبت به ماه قبل ۱/۳ درصد کاهش داشته و برابر با ۳۸/۲ درصد بود. همچنین نرخ تورم دوازده‌ماهه منتهی به دی‌ماه ۱۴۰۲ برابر با ۴۳/۶ واحد درصد بود که نسبت به مدت مشابه سال قبل (دی‌ماه سال ۱۴۰۱) افزایشی ۰/۷ واحد درصدی داشت.
۳-۲- نرخ بیکاری
در دی‌ماه سال ۱۴۰۲، مرکز آمار ایران آخرین گزارش خود در مورد نتایج طرح آمارگیری نیروی کار را منتشر کرد. بر اساس این گزارش در فصل پاییز سال ۱۴۰۲، نرخ بیکاری جمعیت ١۵ ساله و بیشتر برابر با ۷/۶ درصد بوده است. بررسی روند تغییرات نرخ بیکاری حاکی از آن است که این شاخص، نسبت به فصل مشابه در سال قبل (پاییز ۱۴۰۱)، معادل ۰/۶ درصد کاهش یافته است.
۴-۲- مبادلات بین‌المللی کشور
در نه‌ماهه نخست سال ۱۴۰۲، میزان صادرات قطعی کالاهای غیرنفتی کشور (به‌استثنای نفت خام، نفت کوره و نفت سفید و همچنین بدون صادرات از محل تجارت چمدانی)، بالغ بر ۱۰۱,۹۰۴ هزار تن و به ارزش ۳۶,۴۳۴ میلیون دلار بوده است که در مقایسه با مدت مشابه سال قبل، افزایشی ۲۶/۴۸ درصدی در وزن و کاهشی ۰/۶۸ درصدی در ارزش دلاری داشته است. همچنین میزان واردات کشور در این مدت، با افزایشی ۶/۰۴ درصدی در وزن و ۱۲/۲۹ درصدی در ارزش دلاری در مقایسه با مدت مشابه سال گذشته، به ارقام ۲۸،۷۳۷ هزار تن و ۴۸,۳۵۸ میلیون دلار رسیده است.
کشورهای عمده مقصد صادرات
طی نه‌ماهه نخست سال ۱۴۰۲، بیشترین میزان صادرات کشور، به مقصد کشورهای «چین» با رقمی بالغ بر ۱۰,۳۱۲ میلیون دلار و سهم ۲۸/۳۰ درصدی از کل ارزش صادرات، «عراق» با ۶,۹۲۰ میلیون دلار و سهمی ۱۸/۹۹ درصدی، «امارات متحده عربی» با ۴,۷۰۵ میلیون دلار و سهم ۱۲/۹۱ درصدی، «ترکیه» با ۳,۲۶۳ میلیون دلار و سهم ۸/۹۶ درصدی و کشور «هند» با ۱,۶۵۳ میلیون دلار و سهم ۴/۵۴ درصدی از کل ارزش صادرات، صورت گرفته است.
کشورهای عمده طرف معامله واردات
طی نه‌ماهه نخست سال ۱۴۰۲، کشور «امارات متحده عربی»، با اختصاص رقمی بالغ بر ۱۵,۰۰۹ میلیون دلار و سهمی در حدود ۳۱/۰۴ درصد از کل ارزش واردات، در جایگاه نخست کشورهای طرف معامله قرار گرفته است. همچنین کشورهای «چین» با ۱۳,۷۴۲ میلیون دلار و سهم ۲۸/۴۲ درصد، «ترکیه» با ۵,۲۶۵ میلیون دلار و سهم ۱۰/۸۹ درصد، «آلمان» با ۱,۵۹۹ میلیون دلار و سهم ۳/۳۱ درصد و «هند» با ۱,۴۲۸ میلیون دلار و سهم ۲/۹۵ درصد از کل ارزش واردات، جزو کشورهای عمده طرف معامله واردات بوده‌اند.
