نقش نظارت در بازار سرمایه
در گفتوگوی ماهنامه «بورس» با معاون نظارت بر بازار بورس تهران تشریح شد
نقش نظارت در بازار سرمایه
در سالهای اخیر نظارت بر بازار سرمایه از اهمیت بیشتری برخوردار شده و به همین دلیل رویکردهای نظارتی نیز متحول شدهاند. معاونت نظارت بر بازار بورس تهران تلاش کرده است با «هوشمندسازی فرآیندها» و «ایجاد ساختارهای جدید»، عملکرد خود را ارتقاء بخشد و از سلامت بازار سرمایه صیانت کند. در همین راستا، ماهنامه «بورس» در بخش گفتوگو با «مدیران بازار سرمایه»، به سراغ جناب آقای محمدرضا شاهنظری معاون نظارت بر بازار بورس تهران رفته است تا به بررسی عملکرد این معاونت و نقش آن در حمایت از سهامداران بپردازد.
به نظر میرسد بورس تهران به دنبال آن است تا با توسعه سامانههای هوشمند و اجرای سیاستهای نظارتی جدید، ضمن افزایش شفافیت، تخلفات معاملاتی را در این بازار به حداقل برساند. آنچه در ادامه میخوانید مشروح این گفتگوی خواندنی است.
مروری بر مسیر تحصیلی و شغلی
جناب آقای شاهنظری، لطفاً در ابتدا از مسیر تحصیلی خود برای ما بگویید.
بنده در مقطع کارشناسی، رشته مدیریت بازرگانی را در دانشگاه آزاد اسلامی واحد اراک گذراندهام و سپس در دانشگاه علوم و تحقیقات تهران موفق به اخذ مدرک کارشناسی ارشد شدم.
چه شد که به بازار سرمایه علاقهمند شدید؟ لطفاً درباره مسیر شغلیتان توضیح دهید.
علاقه من به بازار سرمایه از سالهای تحصیل در مقطع کارشناسی ارشد شکل گرفت. در همان دوران، برای دریافت گواهینامه اصول بازار سرمایه اقدام کردم و پس از موفقیت در این آزمون، فعالیت حرفهای خود را در این حوزه آغاز کردم.
در سال ۱۳۸۴، با داشتن این گواهینامه، وارد کارگزاری سهام گستران شرق شدم و حدود دو سال و نیم در آنجا فعالیت داشتم. سپس، با توجه به نیاز شرکت بورس تهران برای جذب کارشناس در حوزه نظارت بر بازار، به این مجموعه پیوستم. در ابتدا، برای آشنایی با سامانههای معاملاتی، سه ماه در سازمان بورس و اوراق بهادار مشغول به کار شدم و سپس به بورس تهران منتقل شدم.
فعالیت خود را در این شرکت بهعنوان کارشناس نظارت بر بازار آغاز کردم و در ادامه به سمت کارشناسمسئول و سپس مدیر این واحد ارتقا یافتم. با افزایش استقبال از بازار سرمایه، این واحد به پیشنهاد هیئتمدیره محترم بورس تهران و سازمان بورس و اوراق بهادار از مدیریت به معاونت ارتقا یافت و از مهرماه ۱۴۰۰ بهعنوان معاون نظارت بر بازار بورس تهران فعالیت خود را ادامه دادهام.
چارت سازمانی جدید معاونت نظارت بر بازار
ساختار جدید معاونت نظارت بر بازار به چه صورت است؟
از مهرماه ۱۴۰۰، چارت سازمانی جدید این معاونت اجرایی شده است. طبق این ساختار، مدیریت «نظارت بر بازار» فعالیت خود را در حوزههای نظارتی مربوط به «ابزارهای نقد» و «ابزارهای مشتقه» و همچنین «پاسخگویی به استعلامات سایر مراجع و نهادهای ذیصلاح» انجام میدهد. همچنین، مدیریت «نظارت بر فعالیت کارگزاران» شامل دو اداره «بازرسی کارگزاران» و «امور اعضا» است. علاوه بر این، اداره «دیدهبان سلامت بازار» نیز بهتازگی با ترکیب وظایف «پاسخگویی به شکایات مطرحشده در سامانه رسیدگی به شکایات و حمایتهای حقوقی سازمان بورس و واوراق بهادار» و «پایش فضای مجازی در حوزه معاملات بازار» در بورس تهران راهاندازی شده است.
از سوی دیگر با توجه به اهمیت بالای هوشمندسازی فرآیندهای نظارتی، اداره جدیدی نیز با عنوان اداره «هوشمندسازی فرآیندهای نظارتی» در این حوزه ایجاد شده است. هدف اصلی ما، استفاده از فناوری برای نظارت دقیقتر و سریعتر بر بازار سرمایه است.
سامانههای نظارتی بورس تهران
سامانههای مورداستفاده در حوزه نظارت بر بازار کداماند؟
در حال حاضر، بورس تهران از سامانههای متعددی برای نظارت بر بازار استفاده میکند که مهمترین آنها عبارتاند از:
بیدار (BI): این سامانه که در اختیار تمام ارکان بازار سرمایه قرار دارد، اطلاعات متعدد از پایگاههای داده مختلف را از طریق شرکت مدیریت فناوری بورس تهران تأمین میکند و کارشناسان خبره در حوزه هوش تجاری، در بستر این سامانه اقدام به طراحی گزارشها و الگوریتمهای نظارتی منعطف و منطبق با مقررات جهت استفاده در فرآیندهای نظارتی مینمایند. کارشناسان گزارشساز در این سامانه عمدتاً با SQL و Python نیز آشنایی مناسبی دارند.
سامانه نظارتی جامع شرکت بورس تهران (سنجش): سامانه نظارتی جامع شرکت بورس تهران امکان ارسال هشدارهای نظارتی را به کارگزاران فراهم میکند تا ضمن ایفای نقش پیشگیرانه، سوابق گذشته جهت تصمیمات نظارتی اثربخش آتی نیز استفاده شود.
نهان: گزارشات این سامانه برخلاف سامانه بیدار کاملاً سیستم محور و آماده، در دسترس کاربران قرار گرفته است و در استفاده از این سامانه کارشناسان نیاز به دانش برنامهنویسی ندارند. ازاینرو با استفاده از این سامانه کارشناسان نظارت با استفاده از گزارشات موجود میتوانند نظارت دقیقی را بر فضای کلی معاملات و سفارشات اعمال نمایند. اطلاعات این سامانه به لحظه بوده و قابلیت گزارشسازی ندارد. عموماً اطلاعات کلی با این سامانه ارائه میشود.
آرامیس: سامانه آرامیس از دیگر سامانههای مورداستفاده کارشناسان نظارت بورس تهران است که بهواسطه اتصال به هسته معاملات، قابلیت ارائه و گزارش جزئیترین اتفاقات بازار سرمایه را به کاربر دارد. اطلاعات این سامانه کاملاً در لحظه ارائه میشود.
سامانه جامع نظارتی امور و بازرسی کارگزاران: این سامانه بهطور ویژه برای بررسی عملکرد کارگزاران طراحی شده است.
علاوه بر این، بورس تهران از سامانههای پرتو، رسیدگی به شکایات و حمایتهای حقوقی (سمتا)، پایش شبکههای اجتماعی (هشتگ) و سامانه دبیرخانه مبارزه با پولشویی سبا نیز بهره میبرد.
حمایت از حقوق سهامداران خرد
معاونت نظارت بر بازار بورس تهران چگونه از سهامداران خرد حمایت میکند؟
مهمترین هدف معاونت نظارت بر بازار، «نظارت بر حسن انجام معاملات» در راستای «حمایت از حقوق سرمایهگذاران» و«مطابقت فعالیت کارگزاران با مقررات» است. بر این اساس، از سویی فعالیتهای معاملاتی در بازار بورس بررسی شده و رویدادها و اتفاقات جاری بازار بهطور مستمر رصد میشود و در خصوص آنها عکسالعمل لازم صورت میگیرد و از سوی دیگر فعالیت کارگزاران پایش میشود. مبتنی بر این موارد، شرکت بورس تهران با انجام اقداماتی مانند «عدمتأیید معاملات مشکوک»، «ثبت تذکرات در سامانه نظارتی سنجش»، «محدود کردن دسترسی برخط برخی از معاملهگران متخلف» و بهطورکلی تلاش برای پیشگیری از ناهنجاریها و برخورد نظارتی با تخلفات از حقوق سهامداران خرد حمایت میکند.
همچنین ازجمله حقوق سرمایهگذاران در بازار سرمایه داشتن اطمینان کافی از حفظ حقوق خود در صورت سرمایهگذاری است. بر این اساس، سامانه سمتا جهت احقاق حقوق سرمایهگذاران، پاسخگویی، پیگیری و رسیدگی به شکایات عموم سهامداران و سرمایهگذاران در بازار سرمایه، همچنین افزایش رضایتمندی و جلب اعتماد عمومی و کشف تخلفات احتمالی، در اختیار ذینفعان بازار سرمایه قرار گرفته است. با عنایت به اهتمام ویژه بورس تهران به پیگیری و رسیدگی به نظرات، انتقادات و شکایات، اداره دیده بان سلامت بازار سرمایه بهصورت جدی و تخصصی ضمن بررسی و پاسخگویی، موارد مطروحه را تا رسیدن به نتیجه پیگیری مینماید.
بفرمایید که آیا بورس تهران در معاملات بازارگردانها نیز نظارت دارد؟
بله؛ بهطورکلی، عملکرد بازارگردانها ذیل الزامات تعیینشده در دستورالعمل فعالیت بازارگردانی در بورس تهران و فرابورس ایران پایش میشود. همچنین در شرایط خاص بازار در ماههای گذشته، بازارگردانها عمدتاً اجازه فروش نداشتند تا از بخشی از فشار عرضه احتمالی در بازار جلوگیری شود. بهطورکلی وظایف بازارگردانها شامل تلاش برای بهبود نقدشوندگی، محدودسازی دامنه نوسان مؤثر معاملات و تنظیم عرضه و تقاضاست و رویکرد تعاملی بورس تهران با بازارگردانها در راستای یاری ایشان در ایفای مطلوب این وظایف سهگانه است.
دستاوردهای معاونت نظارت بر بازار بورس تهران
در دوران فعالیت شما، معاونت نظارت بر بازار چه دستاوردهایی داشته است؟
یکی از دغدغههای من از ابتدای فعالیت در این حوزه، غیرسیستمی بودن فرآیندهای گزارشگیری بود که باعث کندی عملکرد میشد.
با توجه به افزایش تخلفات در بازار سرمایه، هوشمندسازی فرآیندهای نظارتی را ضروری میدانستم و در همین راستا، یکی از مهمترین اقدامات ما، راهاندازی سامانه سنجش (سامانه نظارت جامع شرکت بورس تهران) بود. این سامانه امکان ارسال پیامهای نظارتی به کارگزاران و مدیران برخط را فراهم میکند. پیشازاین، چنین قابلیتی وجود نداشت و تخلفات تنها بهصورت کلی به هیئتمدیره شرکتهای متخلف اعلام میشد؛ اما اکنون و با کمک سامانه سنجش، تخلفات بهطور دقیق شناسایی شده و پیامهای هشدار مستقیماً برای افراد متخلف ارسال میشود.
در آینده، قصد داریم این سامانه را توسعه دهیم تا امکان تعامل دوطرفه با کارگزاریها نیز در حوزه نظارت بر بازار فراهم شود.
ارتقای نظارت در بازار سرمایه و اقدامات انجامشده
در معاونت نظارت بر بازار بورس تهران جهت ارتقای فرآیندهای نظارتی چه اقداماتی انجام شده است؟
هوشمندسازی فرآیندهای نظارتی یکی از ضرورتهای اصلی بازار سرمایه محسوب میشود. با توجه به حساسیت و پیچیدگی این حوزه، اجرای سیستمهای هوشمند نقش مهمی در کاهش خطاها و افزایش دقت نظارت دارد. در این راستا، تاکنون اقدامات مؤثری انجام شده که شامل «راهاندازی سامانههای نظارتی پیشرفته»، «بهبود زیرساختهای فناوری اطلاعات» و «توسعه پایگاههای داده» برای بررسی دقیقتر معاملات است.
یکی از پیشنیازهای اصلی برای ارتقای سطح نظارت، فراهمسازی زیرساختهای IT و دسترسی به پایگاههای داده مرتبط است. همچنین، تصویب قوانینی که امکان ارتباط هوشمند بین بازار سرمایه و نهادهایی مانند سازمان تأمین اجتماعی، بانکها، ثبتاحوال و ثبتاسناد را فراهم کند، میتواند نقش مهمی در افزایش کارایی نظارت داشته باشد.
در حال حاضر، سامانههای نظارتی متعددی برای پایش و تحلیل معاملات در بورس تهران مورد استفاده قرار میگیرند. ازجمله مهمترین این سامانهها میتوان به سامانه بیدار (پایگاه داده تحلیلی برای پردازش اطلاعات تراکنشها) و سامانه دیدهبان سلامت بازار سرمایه (سامانهای برای دریافت گزارشهای مرتبط با تخلفات بازار از سوی سهامداران خرد) اشاره کرد. این سامانهها به افزایش شفافیت در بازار سرمایه و کاهش تخلفات معاملاتی کمک کردهاند.
وظایف معاونت نظارت بر بازار بورس تهران
برخی از مهمترین وظایف معاونت نظارت بر بازار بورس تهران را با مخاطبین ماهنامه بورس در میان بگذارید.
معاونت نظارت بر بازار در بورس تهران مسئولیتهای متعددی بر عهده دارد که ازجمله آنها میتوان به «پایش معاملات»، «پیشگیری از تخلفات» و «نظارت بر فعالیت کارگزاران» اشاره کرد. برای نمونه در حوزه نظارت بر بازار، علاوه بر موارد عدمتأیید معاملات در مواردی مانند معامله قبل از افشای اطلاعات در کدال و ایجاد ظن معاملات متکی بر اطلاعات نهانی یا معاملات هماهنگ مؤثر بر تابلو و ایجاد ظن دستکاری قیمتی که اقدامی پیشگیرانه است، در شرایطی که ظن قابلتوجهی در خصوص دستکاری قیمتی در معاملات اوراق بهادار ایجاد شود، نماد مربوطه ممکن است بر اساس مواد ۱۸ و ۱۹ مکرر دستورالعمل اجرایی نحوه انجام معاملات در بورس تهران برای یک تا پنج روز متوقف شود تا بررسیهای لازم صورت گیرد و اقدامات نظارتی مرتبط انجام شود.
همچنین، اداره «بازرسی کارگزاران» موظف است بهصورت ماهانه تمامی ۱۱۵ شرکت کارگزاری فعال در بازار سرمایه را موردبررسی قرار داده و گزارشهای مربوطه را ثبت کند.
به عبارتی، مدیریت نظارت بر بازار ذیل معاونت نظارت بر بازار در مرحله نخست مسئول نظارت لحظهای و روزانه بر فرآیند معاملات بازار بورس از شروع پیشگشایش بازار تا ساعت ۱۲:۳۰ برای سهام، صندوقهای سهامی و اوراق مشتقه و برای سایر ابزارهای مالی تا ساعت ۱۵:۰۰ است. پس از پایان ساعت معاملاتی نیز گزارشهای مربوط به روند بازار و معاملات، تهیه شده و با مقررات تطبیق داده میشود. در مواردی که احتمال دستکاری قیمتی یا سایر تخلفات وجود داشته باشد، این معاونت با هماهنگی مدیرعامل محترم میتواند بهعنوان اقدامی پیشگیرانه، برخی از معاملات را تأیید نکند و از سوی دیگر، هشدارهای نظارتی لازم، برای موارد مغایر با مقررات ارسال میشود. بهطورکلی، این اقدامات در راستای حفظ نظم و شفافیت بازار صورت میگیرد.
اداره «دیدهبان سلامت بازار» نیز در یکی از حوزههای فعالیتی خود بهصورت مستمر و در سطح قابل رصد، نسبت به پایش فضای مجازی اقدام مینماید تا ابتدا از ناهنجاریهای معاملاتی مرتبط با فضای مجازی پیشگیری شود و در حالت دیگر، اقدامات نظارتی مربوطه پسینی در خصوص موارد خلاف مقررات انجام شود. همچنین این اداره پاسخگوی شکایات سهامداران در خصوص فعالیتهای معاملاتی در اوراق بهادار پذیرفتهشده در بورس اوراق بهادار تهران است.
از سوی دیگر، فرآیندهای معاملاتی توسط کارگزاران انجام میشود؛ بهطوریکه اعطای مجوزهای مختلف اعم از ایجاد شعب و دریافت دسترسی به سامانه نامک و … به ایشان از طریق اداره امور اعضا و بازرسی صحت اجرای مقررات توسط کارگزاران نیز توسط اداره بازرسی کارگزاران و ذیل معاونت نظارت بر بازار انجام میشود.
بهطورکلی انجام کلیه اقدامات اشارهشده در فوق، نیازمند اشراف مناسب اطلاعاتی و استفاده از تکنولوژیهای روز است که این مهم نیز توسط اداره هوشمندسازی فرآیندهای نظارتی انجام میشود، بهطوریکه در ارتباط تنگاتنگ تیمهای کارشناسی هر یک از مدیریتها و ادارات ذیل معاونت نظارت بر بازار با اداره هوشمندسازی فرآیندهای نظارتی، ضمن در نظرگیری محیط پویای بازار سرمایه و تغییرات مقررات، سامانهها و الگوریتمهای نظارتی بهصورت مستمر بهبود مییابند.
ابطال معاملات بر چه اساسی انجام میشود؟
ابطال معاملات بر اساس معیارهایی مانند «عدم رعایت اصل انصاف»، «معاملات چرخشی»، «دستکاری قیمت»، «استفاده از اطلاعات نهانی (Insider Information)» و سایر مواردی که منجر به نوسانات غیرعادی در بازار میشوند، انجام میشود. این تصمیمات در جهت صیانت از حقوق سرمایهگذاران و جلوگیری از تخلفات اتخاذ میگردند.
چالشهای معاونت نظارت بر بازار
مهمترین چالشهای این معاونت کداماند؟
یکی از چالشهای اصلی، انتشار اخبار نادرست و انتقادات غیرمنصفانه در فضای مجازی است. این اخبار میتوانند باعث ایجاد نگرانیهای بیمورد در میان سهامداران شوند و جو عمومی بازار را تحت تأثیر قرار دهند. برای مثال، برخی کاربران فضای مجازی بدون اطلاع کافی، تصمیمات نظارتی بورس را مورد انتقاد قرار داده و اطلاعات نادرست منتشر میکنند.
علاوهبراین، یکی از چالشهای موجود در بازار سرمایه ایران، معاملات با کد بورسی دیگران است که در بسیاری از کشورها به دلیل وجود ساختارهای کنترلی دقیق، امکانپذیر نیست.
البته فرسایشی شدن فرآیندهای نظارتی نیز به دلیل حجم بالای تخلفات و نیاز به بررسیهای مداوم، فشار کاری زیادی بر کارشناسان این معاونت وارد میکند.
جمعبندی
معاونت نظارت بر بازار در تلاش است با تمرکز بر توسعه سامانهها و الگوریتمهای هوشمند و اجرای سیاستهای نظارتی نوین، از طریق نظارت مستمر معاملات بازار، پایش پویای فضای مجازی و نظارت بر محیط عملکردی کارگزاران، ابتدا با ایفای نقش پیشگیرانه در خصوص ناهنجاریها و در وهله بعدی، اقدامات نظارتی متناسب با تخلفات مشاهدهشده، نقش خود را تا حد امکان در ایجاد بازاری شفافتر، عادلانهتر و کاراتر ایفا نماید. نیل به اهداف موردنظر ضمن همکاری با سایر معاونتها در بورس تهران، سازمان محترم بورس و اوراق بهادار و اعضای محترم بورس تهران شامل کارگزاران و بازارگردانان انجام میشود و بهطورکلی معتقدیم تعامل دانشمحور با ارکان نظارتی و نهادهای مالی در بستر مقررات بازار سرمایه، درنهایت باعث رشد و بالندگی بازار سرمایه و حفاظت از حقوق سهامداران خواهد شد.
