مروری بر تحولات اقتصادی و بازارهای مالی در ایران و جهان در آذرماه ۱۴۰۲
رعنا عباسقلی‌نژاد اسبقی
کارشناس تحقیق و توسعه بورس اوراق بهادار تهران
۱-تحولات اقتصاد جهانی
در آذرماه سال ۱۴۰۲ همچنان گمانه‌زنی‌هایی مبنی بر ادامه سیاست افزایش نرخ بهره در کشورهای غربی برای مقابله با افزایش نرخ تورم وجود داشت. بر اساس آخرین داده‌های منتشرشده در ایالات متحده آمریکا، شاخص قیمت مصرف‌کننده در ماه نوامبر سال ۲۰۲۳ میلادی نسبت به مدت مشابه سال قبل (ماه نوامبر ۲۰۲۲) برابر با ۳/۱ درصد افزایش یافت که کمتر از نرخ تورم سالانه ۳/۲ درصدی ماه اکتبر ۲۰۲۳ میلادی بود. بدین ترتیب نرخ تورم سالانه مصرف‌کننده در ماه نوامبر ۲۰۲۳ رشد کاهشی ۰/۱ درصدی را نسبت به ماه قبل ثبت کرد؛ اما نرخ تورم ماهانه نوامبر ۲۰۲۳ نسبت به ماه اکتبر ۲۰۲۳ معادل ۰/۱ درصد افزایش یافت. از سوی دیگر نرخ بیکاری آمریکا از ۳/۹ درصد در ماه اکتبر ۲۰۲۳ به ۳/۷ درصد در نوامبر ۲۰۲۳ کاهش یافت که پایین‌تر از انتظارات ۳/۹ درصدی بازار و کمترین مقدار از ماه ژانویه ۲۰۲۳ بود. این کاهش نرخ بیکاری همراه با افزایش در نرخ مشارکت اقتصادی (از ۶۲/۷ درصد ماه اکتبر به ۶۲/۸ درصد ماه نوامبر) و تعداد شاغلان بوده و حاکی از وضعیت مطلوب بازار کار آمریکا است. فدرال رزرو (بانک مرکزی آمریکا) در آخرین نشست خود در آذرماه ۱۴۰۲، نرخ بهره را بدون تغییر در سطح ۵/۵ درصد ثابت نگه داشت. در این راستا آقای پاول رئیس فدرال رزرو به‌منظور دستیابی به نرخ تورم ۲ درصدی یک افزایش دیگر در نرخ بهره را محتمل دانست. وی پس‌ازآن بیان کرد که نرخ بهره در سال ۲۰۲۴ میلادی به‌تدریج کاهش می‌یابد و در نظرگرفتن وضعیت اشتغال و رشد اقتصادی در زمان تصمیم‌گیری در خصوص تغییرات نرخ بهره بااهمیت است.
از سوی دیگر بر اساس آخرین داده‌های منتشرشده، شاخص قیمت مصرف‌کننده منطقه یورو در ماه نوامبر سال ۲۰۲۳ میلادی نسبت به مدت مشابه سال قبل ۲/۴ درصد رشد کرد که کمتر از مقدار نرخ تورم سالانه ۲/۹ درصدی ماه اکتبر ۲۰۲۳ بود. بدین ترتیب نرخ تورم سالانه مصرف‌کننده در ماه نوامبر ۲۰۲۳ رشد کاهشی ۰/۵ درصدی را نسبت به ماه قبل ثبت کرد. همچنین نرخ تورم ماهانه مصرف‌کننده در ماه نوامبر ۲۰۲۳ برابر با ۰/۵- درصد بوده که کمتر از مقدار ۰/۱ درصدی ماه اکتبر ۲۰۲۳ است. نرخ بیکاری در منطقه یورو در ماه نوامبر ۲۰۲۳ میلادی همانند ۹ ماه متوالی قبل (از ماه مارس ۲۰۲۳ تا ماه نوامبر ۲۰۲۳) در سطح ۶/۵ درصد ثابت باقی ماند که نشان‌دهنده ثبات در بخش اشتغال این منطقه است. بر اساس آخرین صورتجلسه بانک مرکزی اروپا در آذرماه ۱۴۰۲، این بانک نرخ بهره را در سطح ۴/۵ درصد ثابت نگه داشت. خانم لاگارد رئیس بانک مرکزی اروپا بر حفظ سیاست‌های انقباضی بانک اروپا تأکید کرد و توجه به داده‌های کلان اقتصادی را به‌منظور تغییر نرخ بهره در نشست‌های آتی حائز اهمیت دانست.
۱-۱- بازار جهانی طلا
در آذرماه سال ۱۴۰۲، توقف روند افزایش نرخ بهره از سوی فدرال رزرو آمریکا بر قیمت طلا تأثیر گذاشت و باعث شد تا قیمت این فلز گران‌بها در محدوده‌ای در نوسان باشد. همچنین فدرال رزرو اعلام کرد که احتمال کاهش نرخ بهره در سال ۲۰۲۴ میلادی وجود دارد. پایین آمدن نرخ بهره، شاخص دلار را تحت تأثیر منفی قرار داده و تقاضا برای خرید طلا را افزایش می‌دهد. درمجموع و در آذرماه سال ۱۴۰۲ قیمت اونس طلا در بازارهای جهانی برابر با ۱/۷ واحد درصد افزایش یافت و از ۲,۰۰۶/۶ دلار در پایان آبان‌ماه به ۲,۰۴۱/۷ دلار در پایان آذرماه رسید.
۲-۱ بازار نفت جهانی
در آذرماه سال ۱۴۰۲ ، تولیدکنندگان نفت اوپک پلاس به رهبری عربستان سعودی و روسیه در ۳۶ امین نشست خود که در ۳۰ نوامبر ۲۰۲۳ برگزار شد، با کاهش داوطلبانه تولید نفت گروهی در حدود ۲ میلیون و ۲۰۰ هزار بشکه در روز برای فصل اول سال ۲۰۲۴ موافقت کردند. این کاهش‌های داوطلبانه بر اساس سطح تولید مورد انتظار که در ۳۵ امین نشست اوپک پلاس تصویب شده بود صورت خواهد پذیرفت. به طور کلی رقم یادشده کمتر از میزانی بود که سرمایه گذاران قبل از نشست اوپک انتظار داشتند. لذا قیمت نفت بعد از این اجلاس با کاهش مواجه شد. افزون بر این، در آذرماه سال ۱۴۰۲ تشدید بحران بازار مسکن در چین و رشد آهسته بخش صنعت در این کشور نیز بر قیمت نفت تأثیر گذاشت. از سوی دیگر نگرانی در مورد اختلال در تجارت جهانی و تنش های ژئوپلیتیکی در خاورمیانه به دنبال حمله یمن به کشت یها در دریای سرخ منجر به افزایش قیمت نفت شد. درمجموع قیمت نفت در آذرماه سال ۱۴۰۲ نسبت به پایان آبان ماه کاهش یافت و قیمت برنت، WTI و اپُک به ترتیب از ۸۲/۴ ، ۷۸/۴ و ۸۴/۸ دلار در پایان آبان ماه ۱۴۰۲ به ۸۰/۷ ، ۷۳/۶ و ۸۰/۸ دلار در پایان آذرماه رسید.
۳-۱- بازار رمزارزها
قیمت بیت‌کوین به‌عنوان شناخته‌شده‌ترین رمزارز در آذرماه سال ۱۴۰۲ در حدود ۲۲/۵ واحد درصد افزایش یافت. توقف افزایش نرخ بهره در این ماه و احتمال کاهش آن در سال ۲۰۲۴ میلادی بر قیمت بیت کوین تأثیر گذاشت. همچنین خوش‌بینی نسبت به تصویب کمیسیون بورس و اوراق بهادار ایالات‌متحده در ماه ژانویه ۲۰۲۴ میلادی مبنی بر راه‌اندازی اولین صندوق قابل معامله برای بیت کوین بر قیمت این ارز مجازی تأثیر گذاشت؛ بنابراین قیمت بیت‌کوین که در پایان آبان‌ماه ۱۴۰۲ برابر ۳۵,۸۱۴ دلار بود در پایان آذرماه ۱۴۰۲ به ۴۳,۸۶۶ دلار رسید.
۴-۱- بازارهای سرمایه در دنیا
عوامل مختلفی بازارهای سرمایه در جهان را در آذرماه سال ۱۴۰۲ تحت تأثیر قرار داد. بر اساس آخرین داده‌های منتشرشده در ایالات‌متحده آمریکا شاخص قیمت مصرف‌کننده در ماه نوامبر سال ۲۰۲۳ میلادی نسبت به مدت مشابه سال قبل (ماه نوامبر ۲۰۲۲) برابر با ۳/۱ درصد افزایش یافت که کمتر از نرخ تورم سالانه ۳/۲ درصدی ماه اکتبر ۲۰۲۳ بود. بدین ترتیب نرخ تورم سالانه مصرف‌کننده در ماه نوامبر ۲۰۲۳ رشد کاهشی ۰/۱ درصدی را نسبت به ماه قبل ثبت کرد. اما نرخ تورم ماهانه نوامبر ۲۰۲۳ نسبت به ماه اکتبر ۲۰۲۳ معادل ۰/۱ درصد افزایش یافت. از سوی دیگر نرخ بیکاری آمریکا از ۳/۹ درصد در ماه اکتبر ۲۰۲۳ به ۳/۷ درصد در نوامبر ۲۰۲۳ کاهش یافت که پایین‌تر از انتظارات ۳/۹ درصدی بازار و کمترین مقدار از ماه ژانویه ۲۰۲۳ بود. این کاهش نرخ بیکاری با افزایش نرخ مشارکت اقتصادی (از ۶۲/۷ درصد ماه اکتبر به ۶۲/۸ درصد ماه نوامبر) و تعداد شاغلان همراه بود و حکایت از وضعیت مطلوب بازار کار آمریکا داشت. فدرال رزرو (بانک مرکزی آمریکا) در آخرین نشست خود در آذرماه ۱۴۰۲، نرخ بهره را بدون تغییر در سطح ۵/۵ درصد ثابت نگه داشت. در این راستا آقای پاول رئیس فدرال رزرو به‌منظور دستیابی به نرخ تورم ۲ درصدی یک افزایش دیگر در نرخ بهره را محتمل دانست. وی پس‌ازآن بیان کرد که نرخ بهره در سال ۲۰۲۴ میلادی به‌تدریج کاهش می‌یابد و درنظرگرفتن وضعیت اشتغال و رشد اقتصادی در زمان تصمیم‌گیری در خصوص تغییرات نرخ بهره حائز اهمیت است. درمجموع شاخص S&P500 در پایان آذرماه ۱۴۰۲ در حدود ۴/۶ واحد درصد نسبت به پایان ماه قبل افزایش یافت و از ۴,۵۳۸ واحد در پایان آبان‌ماه به ۴,۷۴۷ واحد در پایان آذرماه ۱۴۰۲ رسید. شاخص مرکب نزدک۱ هم در این بازه در حدود ۵/۴ واحد درصد افزایش یافت و از ۱۴,۲۰۰ واحد در پایان آبان‌ماه به ۱۴,۹۶۴ واحد در پایان آذرماه سال ۱۴۰۲ رسید. بر اساس آخرین داده‌های منتشرشده، شاخص قیمت مصرف‌کننده منطقه یورو در ماه نوامبر سال ۲۰۲۳ میلادی نسبت به مدت مشابه سال قبل ۲/۴ درصد رشد کرد که کمتر از مقدار نرخ تورم سالانه ۲/۹ درصدی ماه اکتبر ۲۰۲۳ بود. بدین ترتیب نرخ تورم سالانه مصرف‌کننده در ماه نوامبر ۲۰۲۳ رشد کاهشی ۰/۵ درصدی را نسبت به ماه قبل ثبت کرد. نرخ بیکاری در منطقه یورو در ماه نوامبر ۲۰۲۳ میلادی همانند ۹ ماه متوالی قبل (از ماه مارس ۲۰۲۳ تا ماه نوامبر ۲۰۲۳) در سطح ۶/۵ درصد ثابت باقی ماند. طبق آخرین صورتجلسه بانک مرکزی اروپا در آذرماه ۱۴۰۲، این بانک نرخ بهره را در سطح ۴/۵ درصد ثابت نگه داشت. درمجموع و در آذرماه ۱۴۰۲ شاخص استاکس۲ که ۵۰ سهم از ۱۱ کشور عضو اتحادیه اروپا را پوشش می‌دهد در حدود ۵/۴ واحد درصد نسبت به پایان ماه قبل افزایش یافت و از ۴,۳۳۱/۹ واحد در پایان آبان‌ماه به ۴,۵۲۴/۹ واحد در پایان آذرماه ۱۴۰۲ رسید. بازارهای سهام ژاپن در آذرماه سال ۱۴۰۲ در بحبوحه محرک‌های رشد اقتصاد چین و توقف افزایش نرخ بهره از سوی فدرال رزرو آمریکا با نوسانات شاخص‌های سهام مواجه شدند. بر اساس آخرین داده‌های منتشرشده، نرخ تورم سالانه هسته (بدون لحاظ قیمت مواد غذایی و انرژی) در ماه نوامبر ۲۰۲۳ میلادی نسبت به ماه قبل برابر با ۰/۴ واحد درصد کاهش یافت و از ۲/۹ درصد در ماه اکتبر ۲۰۲۳ میلادی به ۲/۵ درصد در ماه نوامبر ۲۰۲۳ رسید. با توجه به اینکه نرخ تورم در این کشور بالاتر از نرخ تورم هدف ۲ درصدی قرار دارد، این انتظار وجود داشت که بانک مرکزی ژاپن در ماه دسامبر سال ۲۰۲۳ میلادی سیاست افزایش نرخ بهره را به کار گیرد اما بانک مرکزی ژاپن نرخ بهره کوتاه‌مدت را در سطح ۰/۱- درصد ثابت نگه داشت. در این راستا رئیس بانک مرکزی ژاپن اعلام کرد با توجه به اینکه افزایش دستمزدها کمتر از افزایش قیمت‌ها است لذا تورم پایدار هنوز مشاهده نشده است. اظهارات وی سبب شد تا انتظارات افزایش نرخ بهره در کوتاه‌مدت به تعویق بیفتد. همچنین بر اساس آخرین داده‌های منتشرشده سود اوراق قرضه ۱۰ ساله دولت ژاپن از ۰/۷۷ درصد در ماه نوامبر سال ۲۰۲۳ میلادی به ۰/۶۲ درصد در ماه دسامبر ۲۰۲۳ رسید. درمجموع شاخص نیکی۳ از ۳۳,۳۵۴/۱ واحد در انتهای آبان‌ماه سال ۱۴۰۲ به ۳۳,۱۴۰/۵ واحد در پایان آذرماه رسید و در حدود ۰/۶ واحد درصد کاهش یافت. اقتصاد چین آن‌گونه که انتظار می‌رفت، نتوانست از بحران دوران کرونا خارج شود و نگرانی‌هایی در میان سرمایه‌گذاران ایجاد کرد. بر اساس آخرین داده‌های منتشرشده، سرمایه‌گذاری در دارایی‌های ثابت چین در ۱۱ ماهه اول سال ۲۰۲۳ با ۲/۹ درصد رشد سالانه به ۴۶/۰۷ تریلیون یوان رسید که اندکی پایین‌تر از انتظارات ۳ درصدی بازار بود. سرمایه‌گذاری در بخش‌های کارخانه‌ای و معدن به ترتیب رشدی ۶/۲ و ۱/۳ درصدی در این دوره داشتند. بااین‌حال، سرمایه‌گذاری در بخش املاک و مستغلات نیز افت ۹/۴ درصدی را ثبت کرد. تولید صنعتی چین در ماه نوامبر ۲۰۲۳ نسبت به مدت مشابه سال قبل ۶/۶ درصد افزایش یافت که بالاتر از انتظارات ۴/۶ درصدی بازار بود. نرخ بیکاری شهری چین برای سومین ماه متوالی در نوامبر ۲۰۲۳ در سطح ۵ درصد ثابت ماند. سیاست پولی بانک خلق چین از سال ۲۰۲۰ میلادی همواره انبساطی بوده و با توجه به وضعیت نامناسب تقاضا در این کشور، می‌توان انتظار داشت که بانک خلق چین به تداوم و حتی تشدید سیاست‌های انبساطی در ماه‌های آتی ادامه دهد. بر اساس آخرین داده‌های منتشرشده، عرضه وام‌های جدید و تأمین مالی جامعه در ماه نوامبر ۲۰۲۳ میلادی نسبت به ماه قبل افزایش یافته و به ترتیب به سطح ۱,۰۹۰ میلیارد یوان و ۲۴,۵۰۰ میلیارد یوان رسید. بااین‌حال، رشد نقدینگی نسبت به ماه گذشته کاهشی بوده و به ۱۰ درصد رسیده که کمتر از انتظارات ۱۰/۱ درصدی بازار بود. درمجموع و در آذرماه سال ۱۴۰۲ شاخص مرکب شانگهای۴ نسبت به پایان ماه قبل برابر با ۴/۹ واحد درصد کاهش یافت و از ۳,۰۶۸ واحد در پایان آبان‌ماه به ۲,۹۱۹ واحد در پایان آذرماه ۱۴۰۲ رسید.
۵-۱- بازار جهانی فلزات اساسی
قیمت سنگ‌آهن در پایان آذرماه سال ۱۴۰۲ نسبت به پایان ماه قبل در حدود ۴/۴ واحد درصد افزایش یافت و قیمت این فلز که در انتهای آبان‌ماه برابر با ۱۲۹/۶ دلار در هر تن بود در پایان آذرماه ۱۴۰۲ به ۱۳۵/۳ دلار رسید. قیمت آلومینیوم در آذرماه سال ۱۴۰۲ نسبت به پایان ماه قبل در حدود ۱ واحد درصد کاهش یافت و از ۲,۲۵۸/۷ دلار در هر تن در پایان آبان‌ماه به ۲,۲۳۶/۸ دلار در پایان آذرماه رسید. قیمت مس در آذرماه سال ۱۴۰۲ نسبت به پایان ماه قبل در حدود ۱/۶ واحد درصد افزایش یافت و از ۸,۳۲۳/۵ دلار در پایان آبان‌ماه به ۸,۴۵۹/۷ دلار در پایان آذرماه رسید.
۲-تحولات اقتصاد ایران
۱-۲- بازار بورس تهران و فرابورس ایران
ارزش کل معاملات در بورس تهران در آذرماه سال ۱۴۰۲ نسبت به ماه قبل معادل ۲۸/۱ واحد درصد افزایش یافت و برابر با ۱,۷۸۵,۶۸۹ میلیارد ریال بود. حجم کل معاملات در این ماه با ۳۸/۹ واحد درصد افزایش نسبت به ماه قبل، به ۲۳۳,۹۹۰ میلیون سهم رسید. ارزش کل معاملات در نه‌ماهه نخست سال ۱۴۰۲ نسبت به نه‌ماهه نخست سال ۱۴۰۱ برابر با ۶۷/۱ واحد درصد رشد داشت.
شاخص کل (وزنی- ارزشی) بورس تهران در آذرماه ۱۴۰۲ نسبت به ماه قبل برابر با ۹/۴ واحد درصد افزایش یافت و از ۲,۰۲۰,۱۵۴ واحد در پایان آبان‌ماه به ۲,۲۱۰,۲۱۷ واحد در پایان آذرماه ۱۴۰۲ رسید. شاخص کل هم‌وزن در این بازه ۸/۲ واحد درصد افزایش یافت و از ۷۰۳,۵۴۴ واحد در پایان آبان‌ماه به ۷۶۱,۳۵۸ واحد در آذرماه ۱۴۰۲ رسید. شاخص کل فرابورس ایران در این ماه ۶/۳ واحد درصد افزایش یافت و از ۲۵,۰۰۰ واحد در پایان آبان‌ماه به ۲۶,۵۸۰ واحد در پایان آذرماه ۱۴۰۲ رسید.
۲-۲- نرخ تورم در کشور
مرکز آمار در سال ۱۴۰۲ سال پایه برای محاسبات شاخص قیمت مصرف‌کننده را از سال ۱۳۹۵ به سال ۱۴۰۰ تغییر داد. بر اساس داده‌های منتشرشده از سوی این مرکز، نرخ تورم نقطه‌به‌نقطه در آبان‌ماه ۱۴۰۲ از ۳۹/۲ درصد به ۴۰/۲ درصد در آذرماه ۱۴۰۲ رسید که با این احتساب، نرخ تورم نقطه‌به‌نقطه در آذرماه رشد افزایشی معادل ۱ واحد درصد نسبت به ماه قبل داشت. نرخ تورم نقطه‌به‌نقطه گروه عمده “خوراکی‌ها، آشامیدنی‌ها و دخانیات” با ۵ واحد درصد افزایش نسبت به ماه قبل به ۴۱/۴ درصد رسید و گروه “کالاهای غیرخوراکی و خدمات” نسبت به ماه قبل ۱/۲ درصد کاهش داشته و برابر با ۳۹/۵ درصد بود. همچنین نرخ تورم دوازده‌ماهه منتهی به آذرماه ۱۴۰۲ برابر با ۴۴/۴ واحد درصد بود که نسبت به مدت مشابه سال قبل (آذرماه سال ۱۴۰۱) افزایشی ۲/۵ واحد درصدی داشت.
۳-۲- مبادلات بین‌المللی کشور
در هشت‌ماهه نخست سال ۱۴۰۲، میزان صادرات قطعی کالاهای غیرنفتی کشور (به‌استثنای نفت خام، نفت کوره و نفت سفید و همچنین بدون صادرات از محل تجارت چمدانی)، بالغ‌بر ۹۰,۰۴۴ هزار تن و به ارزش ۳۲,۲۴۳ میلیون دلار بوده است که در مقایسه با مدت مشابه سال قبل، افزایشی ۲۶/۹۸ درصدی در وزن و کاهشی ۱/۶۰ درصدی در ارزش دلاری داشته است. همچنین میزان واردات کشور در این مدت، با افزایشی ۴/۳۲ درصدی در وزن و ۱۲/۳۶ درصدی در ارزش دلاری در مقایسه با مدت مشابه سال گذشته، به ارقام ۲۴،۷۰۹ هزار تن و ۴۲,۱۹۹ میلیون دلار رسیده است.
کشورهای عمده مقصد صادرات
طی هشت‌ماهه نخست سال ۱۴۰۲، بیشترین میزان صادرات کشور، به مقصد کشورهای «چین» با رقمی بالغ‌بر ۹,۱۵۸ میلیون دلار و سهم ۲۸/۴۰ درصد از کل ارزش صادرات، «عراق» با ۶,۰۲۳ میلیون دلار و سهم ۱۸/۶۸ درصد، «امارات متحده عربی» با ۴,۱۶۲ میلیون دلار و سهم ۱۲/۹۱ درصد، «ترکیه» با ۳,۰۲۸ میلیون دلار و سهم ۹/۳۹ درصد و کشور «هند» با ۱,۴۶۶ میلیون دلار و سهم ۴/۵۵ درصد از کل ارزش صادرات، صورت گرفته است.
کشورهای عمده طرف معامله واردات
طی هشت‌ماهه نخست سال ۱۴۰۲، کشور «امارات متحده عربی»، با اختصاص رقمی بالغ‌بر ۱۳,۰۵۴ میلیون دلار و سهمی در حدود ۳۰/۹۳ درصد از کل ارزش واردات، در جایگاه نخست کشورهای طرف معامله قرار گرفته است. همچنین کشورهای «چین» با ۱۲,۱۹۱ میلیون دلار و سهم ۲۸/۹۸ درصد، «ترکیه» با ۴,۴۴۳ میلیون دلار و سهم ۱۰/۵۳ درصد، «آلمان» با ۱,۴۲۸ میلیون دلار و سهم ۳/۳۸ درصد و «هند» با ۱,۲۴۴ میلیون دلار و سهم ۲/۹۵ درصد از کل ارزش واردات، جزو کشورهای عمده طرف معامله واردات بوده‌اند.
