بررسی و تحلیل صنعت قند و شکر

صنعت قند و شکر یکی از قدیمی‌ترین و اساسی‌ترین صنایع غذایی در ایران و جهان به‌شمار می‌رود. این صنعت با قدمتی طولانی، همواره نقش مهمی در تأمین نیازهای تغذیه‌ای جامعه ایفا کرده است. به‌دلیل وابستگی به مواد اولیه کشاورزی مانند چغندر قند و نیشکر، این صنعت تحت‌ تأثیر عوامل اقلیمی و سیاست‌های کلان کشاورزی قرار دارد. اهمیت استراتژیک این صنعت، آن را به یکی از محورهای اصلی در برنامه‌ریزی‌های اقتصادی و امنیت غذایی کشور تبدیل کرده است. در ادامه، تحلیل جامعی از صنعت قند و شکر در جهان و ایران ارائه شده است.

صنعت قند و شکر در جهان

صنعت قند و شکر در جهان قدمتی چند هزار ساله دارد و نخستین بار در هند با استخراج شیره نیشکر آغاز شد. این دانش از طریق ایران و کشورهای اسلامی به اروپا منتقل شد. تا قرون وسطی، شکر کالایی لوکس بود، اما با توسعه کشت نیشکر در مستعمرات اروپایی، تولید آن صنعتی و گسترده شد. امروزه شکر یکی از مهم‌ترین محصولات کشاورزی و غذایی در تجارت جهانی محسوب می‌شود.
در سال ۲۰۲۴، میزان تولید شکر در جهان حدود ۱۸۴ میلیون تن بوده است. نزدیک به ۷۵ درصد شکر تولید‌شده در جهان در تهیه مواد غذایی استفاده می‌شود و مابقی در تولید سوخت‌های زیستی و یا در محصولات صنعتی به‌کار گرفته می‌شود.

برزیل و هند به ترتیب با ۴۳ و ۳۵/۵ میلیون تن در سال ۲۰۲۴، بزرگ‌ترین تولیدکنندگان شکر در جهان هستند و روی‌هم‌رفته ۴۲/۷ درصد از کل تولید جهان را در اختیار دارند.

سرانه مصرف شکر در جهان حدود ۲۲/۱ کیلوگرم به‌ازای هر نفر در جهان می‌باشد که این عدد نسبت به سال‌های قبل از کرونا رشد ۸/۳۳ درصدی داشته است. در سال ۲۰۲۱، این عدد به‌دلیل کرونا ۴/۹ درصد افت کرد. با توجه به آخرین داده‌های رسمی، سرانه مصرف شکر در ایران ۲۹ کیلوگرم به‌ازای هر نفر می‌باشد که با میانگین جهانی ۶/۹ کیلوگرم اختلاف دارد.

برزیل، تایلند، هند و استرالیا به ترتیب با سهم ۵۲/۶، ۱۴/۶، ۶/۷ و ۴/۹ درصدی از کل صادرات، بزرگ‌ترین صادرکنندگان شکر در جهان هستند. در نمودار زیر، سایر کشور‌های صادرکننده برتر قابل‌مشاهده است.

اندونزی، چین و آمریکا به ترتیب با سهم ۸/۸، ۸/۱ و ۵/۵ درصدی از کل واردات، بزرگ‌ترین واردکنندگان شکر در جهان هستند. در نمودار زیر، سایر کشور‌های واردکننده برتر قابل‌مشاهده است.

مواد اولیه در صنعت قند و شکر
مواد اولیه تولید قند و شکر، چغندر یا نیشکر است که در مناطق مختلف جهان با توجه به شرایط اقلیمی از آنها استفاده می‌شود. عمده تولید شکر در جهان از نیشکر می‌باشد.

صنعت قند و شکر در ایران
در ایران مجموعاً ۳۸ کارخانه تولید شکر تأسیس شده است که ۲۹ کارخانه از چغندر و ۹ کارخانه از نیشکر به‌عنوان ماده اولیه استفاده می‌کنند. ظرفیت اسمی کل کارخانه‌ها ۱۷۴،۰۵۰ تن در روز می‌باشد که سهم کارخانجات نیشکری ۱۰۰،۰۰۰ تن در روز (۵۷ درصد ظرفیت کل) و سهم کارخانجات چغندری ۷۴،۰۵۰ تن در روز (۴۳ درصد ظرفیت کل) است (ظرفیت‌ها با توجه به میزان ورودی اعلام می‌شود).

در سال ۱۴۰۲، تولید قند و شکر در ایران تقریباً ۱/۶ میلیون تن بوده و حدود ۰/۷ میلیون تن واردات شکر صورت گرفته است. با توجه به داده‌های در دسترس، کشور به ۲/۳ میلیون تن شکر در سال نیاز دارد که نزدیک به ۷۰ درصد را از بخش داخلی تأمین و مابقی را وارد می‌کند. این نسبت در سال ۱۳۸۷، معادل ۲۰ درصد بود و ۸۰ درصد شکر موردنیاز از طریق واردات تأمین می‌شد. در آبان‌ماه ۱۳۸۴، تعرفه واردات از ۱۵۰ درصد به ۵۰ درصد تغییر کرد و افزایش واردات تأثیر خود را در سال‌های بعد نشان داد؛ به‌طوری‌که به‌دلیل افت قیمت شکر، در سال ۱۳۸۷ تعدادی از کارخانجات تعطیل شدند و تعداد دیگری نیز با حداقل ظرفیت کار کردند.

سطح زیر کشت چغندر و نیشکر در ایران به ترتیب ۱۰۷ و ۸۷ هزار هکتار است، اما به‌دلیل اختلاف راندمان زمین‌های نیشکری، میزان نیشکر تولیدی در ایران بیشتر از چغندر می‌باشد. در سال ۱۴۰۲، میزان مصرف چغندر و نیشکر به ترتیب ۶/۱۰ و ۶/۸۶ میلیون تن بوده است.

تولید چغندر و نیشکر در ایران به‌صورت برابر توزیع نشده است و با توجه به این موضوع، مکان کارخانجات تولید شکر در نزدیکی کانون‌های تولید چغندر و نیشکر واقع شده است. عمده تولید نیشکر در استان خوزستان می‌باشد و ۹ شرکتی که از نیشکر برای تولید شکر استفاده می‌کنند، در این استان و یا در نزدیکی آن قرار دارند. در نمودار ۱۳، توزیع استانی میزان تولید چغندر مشاهده می‌شود.

تولید شکر با توجه به فصلی بودن کشت چغندر و نیشکر، همیشگی نیست و شرکت‌ها در تمام سال فعالیت ندارند. در سال ۱۴۰۲ به‌طور متوسط، کارخانجات نیشکری ۱۷۵ روز و کارخانجات چغندری ۱۰۹ روز در سال تولید داشته‌اند و به‌دلیل بازدهی متفاوت، سهم کارخانجات نیشکری ۴۸ درصد و سهم کارخانجات چغندری ۵۲ درصد از تولید شکر بوده است.

هر کیلوگرم چغندر و نیشکر میزان متفاوتی شکر را در خود دارند که به عوامل متفاوتی مانند دما، رطوبت، آبیاری کافی و کوددهی مناسب بستگی دارد. در ایران معمولاً عیار چغندر بیشتر از نیشکر است؛ به‌طوری‌که در سال ۱۴۰۲، این اعداد به ترتیب ۱۶/۱ درصد و ۱۲/۴ درصد بوده است.

در صنعت قند و شکر، یکی از شاخص‌های مهم، راندمان صنعتی است که نشان می‌دهد به‌ازای یک کیلوگرم چغندر یا نیشکر مصرفی چقدر شکر تولید می‌شود. در سال ۱۴۰۲، این نسبت برای کارخانجات چغندری و نیشکری به‌طور متوسط ۱۳/۲ درصد و ۱۰/۲ درصد بوده است.

برای مقایسه کیفیت تجهیزات، عملکرد و بهره‌برداری شرکت‌های مختلف در این صنعت، از شاخص ضریب استحصال استفاده می‌شود که نشان می‌دهد چه میزان از قند موجود در یک کیلوگرم چغندر یا نیشکر، استخراج می‌شود. این نسبت در کارخانجات چغندری و نیشکری تقریباً برابر با ۸۱ درصد است.

نحوه نرخ‌گذاری شکر در جهان و ایران
نرخ‌گذاری در جهان با توجه به هزینه مواد اولیه، بهای تمام‌شده و تقاضا تعیین می‌شود. با توجه به آخرین داده‌ها، نرخ شکر در ابتدای ماه چهارم ۲۰۲۵، تقریباً ۴۰ سنت به‌ازای هر کیلوگرم می‌باشد. این عدد تا ۶۶ سنت نیز رسیده است که ‌دلیل آن، تصمیم بزرگ‌ترین تولیدکننده شکر جهان یعنی برزیل به تولید سوخت اتانول از شکر بوده است.

نرخ‌گذاری شکر در ایران معمولاً توسط ستاد تنظیم بازار انجام می‌شود. در این امر، وزارت جهاد کشاورزی و انجمن صنفی کارخانه‌های قند و شکر نیز نقش دارند. نرخ شکر در سال ۱۴۰۴، ۴۶,۳۰۰ تومان به‌ازای هر کیلوگرم درب کارخانه مصوب شده است.

با مقایسه نرخ شکر در ایران و جهان می‌توان به این نکته پی برد که نرخ شکر در ایران وابستگی بسیار زیادی به نرخ جهانی دارد و همواره مقداری بیشتر از آن تعیین شده است.

صنعت قند و شکر در بازار سرمایه
در بازار سرمایه، ۱۸ شرکت در صنعت قند و شکر با ارزش بازار ۴۰ هزار میلیارد تومان (۲ خردادماه ۱۴۰۴) حضور دارند. اگرچه شرکت توسعه نیشکر و صنایع جانبی در تولید شکر فعالیت می‌کند، اما به‌دلیل هلدینگ بودن و انجام فعالیت‌های دیگر مانند تولید کود، الکل، خمیر مایه، انواع تخته‌های صنعتی و …، در گروه سرمایه‌گذاری‌ها قرار گرفته است. از ۱۸ نماد صنعت قند و شکر، ۹ نماد در بورس و ۹ نماد در فرابورس پذیرش شده‌اند.