بازار سرمایه و فرصت‌های تأمین مالی از آن
سعید فلاح
کارشناس ارشد مالی از دانشگاه علامه طباطبائی
بازار سرمایه و فرصت‌های تأمین مالی از آن
تأمین مالی جمعی
مقدمه
تأمین مالی جمعی۱ در فرهنگ ما ایرانیان ریشه‌های عمیقی دارد. زمانی‌که برای یک شخص یا گروهی از افراد گرفتاری مالی پیش می‌آید، عموم مردم به کمک می‌شتابند و با پرداخت وجوه ریز و درشت، دست یاری به سوی فرد یا گروه گرفتار دراز می‌کنند. جشن نیکوکاری و کمک به آزادی زندانیان جرائم غیرعمد، نمونه‌هایی از تأمین مالی جمعی هستند. گلریزان پهلوانان نیز نمونه‌ای از تأمین مالی برای افراد نیازمند توسط مردم در زمان‌های قدیم بوده است.
ریشه‌های تأمین مالی جمعی در جهان، به اوایل قرن هجدهم میلادی بازمی‌گردد. با این حال، تأمین مالی جمعی به مفهوم امروزی، برای اولین بار در سال ۲۰۰۶ و توسط جف هاو۲ و مارک رابینسون ۳ مطرح شد. تأمین مالی جمعی، جمع کردن پول برای سرمایه‌گذاری با استفاده از شبکه‌های اجتماعی مانند توییتر، فیس‌بوک، لینکدین و برخی دیگر از سایت‌ها است که برای این منظور به‌وجود آمده‌اند. این شیوه تأمین مالی، منبع نوظهور برای تأمین مالی با محوریت درخواست از عموم مردم است و عموماً این درخواست از طریق اینترنت صورت می‌گیرد.
در حقیقت، روند استفاده از تأمین مالی جمعی با گسترش شبکه‌های اجتماعیِ تحت وب، روبه‌رشد است، به‌طوری‌که ارزش بازار تأمین مالی جمعی در جهان از ۱,۵ میلیارد دلار در سال ۲۰۱۱ به ۳۴,۴ میلیارد دلار در سال ۲۰۱۵ رسیده است و پیش‌بینی می‌شود که این رقم در سال ۲۰۲۵ به ۹۵ میلیارد دلار برسد.
بعد از بحران مالی سال ۲۰۰۸، بسیاری از کسب‌وکارها به‌ویژه کسب‌وکارهای استارتاپی و نوپا دچار مشکل شدند. با توجه به حباب‌های اعتباری ناشی از بحران، بانک‌ها از دادن وام به این کسب‌وکارها خودداری می‌کردند. در آوریل ۲۰۱۲، باراک اوباما رئیس‌جمهور وقت ایالات متحده آمریکا، سند مشاغل۴ را امضا کرد که برای کمک به کارآفرینی و کاهش موانع مقرراتی استارتاپ‌ها طراحی شده بود و بدین منظور، معافیت مالیات بر سرمایه تأمین مالی جمعی اعمال شد.
انواع مدل‌های تأمین مالی جمعی
به‌طور کلی، مدل‌های تأمین مالی جمعی را می‌توان در چهار دسته کلی تقسیم‌بندی کرد:
۱) تأمین مالی مبتنی بر اهدا ۵
۲) تأمین مالی مبتنی بر پاداش۶
۳) تأمین مالی مبتنی بر بدهی ۷
۴) تأمین مالی مبتنی بر سهام ۸
در ادامه به توضیح مختصر هریک از این مدل‌ها می‌پردازیم. تأمین مالی مبتنی بر اهدا تنها مدل بدون انتظارِ جبران در تأمین مالی جمعی است. پلتفرم gofundme.com، وب‌سایتی برای مدل مبتنی بر اهدا است و به مردم اجازه می‌دهد که برای کارهای خیرخواهانه اقدام کنند. جشن نیکوکاری در کشور ما نیز از این مدل تبعیت می‌کند و دونیت، فاندینو و راتا، پلتفرم‌های تأمین مالی جمعیِ مبتنی بر اهدا در ایران هستند.
تأمین مالی جمعیِ مبتنی بر پاداش یکی دیگر از مدل‌ها است که از طریق آن، اشخاص با انتظار پاداش، در پروژه‌ها سرمایه‌گذاری می‌کنند. پلتفرم indiegogo.com در جهان و همچنین پلتفرم‌های نیک استارتر و حامی‌جو در ایران، در مدل مبتنی بر پاداش فعالیت دارند. در این مدل، سرمایه‌گذاران هدیه‌ای مادی و یا معنوی را به‌عنوان پاداش دریافت می‌کنند و نباید انتظار سود بالایی داشته باشند. رایج‌ترین سرمایه‌گذاری جمعیِ مبتنی بر پاداش، یک پلتفرم پیش‌خرید است. در این پلتفرم، مشتریان آینده یک محصول، قبل از شروع تولید آن، اقدام به سرمایه‌گذاری در تولید آن می‌کنند. بدین ترتیب علاوه بر انگیزه مادی، علاقه شخص به تولید یک محصول خاص نیز مزید بر علت می‌شود تا در تولید آن محصول، سرمایه‌گذاری کند. به‌طور مثال در پاییز ۲۰۱۲، شرکت Cloud Imperium Games برای طراحی و ساخت یک بازی ویدیویی فضایی با نام شهروند ستاره‌ای۹ در پلتفرم کیک استارتر۱۰ ، پویشی را آغاز کرد. در اولین ماه، بیش از ۶ میلیون دلار سرمایه جذب شد و تا آوریل ۲۰۱۶، حدود ۱۱۲ میلیون دلار از بیش از یک میلیون سرمایه‌گذار، برای ساخت این بازی جمع‌آوری گردید.
تأمین مالی مبتنی بر بدهی یا وام، پرکاربردترین شیوه در تأمین مالی جمعی است و بیش از ۷۵ درصد از تأمین مالی جمعی در جهان از این مدل پیروی می‌کند. همان‌گونه که مشخص است، اشخاص به‌دنبال کسب عایدی هستند و هرچند دو روش اول باعث کمک به جامعه و کسب‌وکارها می‌شوند، اما انتفاع چندانی برای سرمایه‌گذاران به ارمغان نمی‌آورند. با این حال، در روش مبتنی بر بدهی، سرمایه‌گذاری به‌صورت وام‌های کوچک و با نرخ بهره مناسب انجام می‌شود. متقاضیان منابع یا کارآفرینان، بدون واسطه و مستقیماً از طریق پلتفرم‌ها، با صاحبان منابع که انبوهی از مردم هستند، به تعامل می‌پردازند. در واقع، برخلاف صندوق سرمایه‌گذاری خصوصی۱۱ که به‌دنبال جذب سرمایه‌گذاران ثروتمند است، در تأمین مالی جمعی، تمرکز بر روی انبوه مردم بوده و حداقل وجه موردنیاز برای سرمایه‌گذاری، مبلغ پایینی است.
در تأمین مالی جمعیِ مبتنی بر سهام، سرمایه‌گذاران، سهامدار شرکت می‌شوند. در این روش، پس از تعیین میزان سرمایه موردنیازِ متقاضی منابع مالی و ارزش‌گذاری پروژه‌های شرکت، از طریق پلتفرم‌های تأییدشده، تأمین مالی توسط عامه مردم صورت می‌گیرد. در روش مذکور، تعداد زیادی سرمایه‌گذار حضور دارند، ازاین‌رو مدیریت امور سهامداران دشوار است.
تأمین مالی جمعی در ایران
تأمین مالی جمعی در ایران از اردیبهشت ۱۳۹۷ و پس از تصویب پیش‌نویس تأمین مالی جمعی در شورای عالی بورس و اوراق بهادار، به‌صورت رسمی آغاز شد. تأمین مالی جمعی در ایران مبتنی بر مشارکت است؛ یعنی عقد مشارکت بین طرفین برقرار می‌شود. در این شیوه، گواهی شراکت صادر می‌شود و مشارکت‌کنندگان در سود و زیان پروژه شریک هستند.
سازمان بورس و اوراق بهادار به‌عنوان بالاترین مرجع، وظیفه صدور مجوزها را بر عهده دارد. طبق دستورالعمل این سازمان، عامل یا همان صاحب پلتفرم که در بستر آن تأمین مالی صورت می‌گیرد، با یکی از نهادهای تحت نظارت سازمان، قرارداد امضا می‌کند، سپس اقدامات لازم را برای دریافت مجوز از کارگروه ارزیابی، مطابق دستورالعمل، انجام می‌دهد. کارگروه ارزیابی از پنج نفر تشکیل شده است: یک نفر به نمایندگی از رئیس سازمان بورس و اوراق بهادار، دو نفر به نمایندگی از شرکت فرابورس ایران و دو کارشناس تأمین مالی با معرفی فرابورس و تأیید رئیس سازمان. همان‌طورکه مشخص است، سازمان بورس و فرابورس بیشتر در بخش مجوزها فعالیت دارند و در فرآیند تأمین مالی جمعی چندان دخیل نیستند.
پس از ایجاد پلتفرم، متقاضی منابع مالی به سراغ عامل که همان پلتفرم است، می‌رود. قراردادی بین این دو شخص منعقد می‌گردد و سپس عامل، طی فراخوانی، متقاضی را به تأمین‌کنندگان منابع معرفی می‌کند. در حال حاضر، حداکثر مبلغ مجاز انتشار گواهی مشارکت معادل ۱۰ میلیارد تومان است.
جمع‌بندی و پیشنهاد
همان‌گونه‌که آشکار است، تأمین مالی جمعی در ایران بسیار نوپا بوده و هنوز بسیاری از نهادهای مالی در بازار سرمایه از این فرصت در جهت تأمین مالی طرح‌های کوچک و استارتاپی بهره نبرده‌اند. به‌طور مثال، پلتفرم dongi.ir که تحت نظارت شرکت سبدگردان الگوریتم می‌باشد، توانسته است در ۷ طرح موفق حضور داشته باشد و کل میزان سرمایه‌گذاری صورت‌گرفته از طریق این پلتفرم تا اواخر بهمن ۱۴۰۰، کمی بیشتر از ۱۷ میلیارد تومان بوده است. البته این روش تأمین مالی در جهان نیز بسیار نوپا است.
برای گسترش تأمین مالی جمعی، نهادهای مالی دخیل در این امر می‌توانند به شرکت‌های سهامی خاص و بنگاه‌های کوچک و متوسط (SME) خدمات مالی ارائه دهند و آن‌ها را به استفاده از این روش تشویق نمایند و در حقیقت، واسط بین مردم و شرکت‌ها برای پیشبرد طرح‌های نوآورانه باشند. بنگاه‌های کوچک و متوسط نیز می‌توانند با مراجعه به شرکت‌های ارائه‌دهنده خدمات مالی و پلتفرم‌های مربوطه که اسامی آن‌ها در سایت شرکت فرابورس ایران موجود است، از تأمین مالی توسط آحاد مردم بهره‌مند شوند. در شرایطی که بانک‌ها رغبت چندانی به اعطای تسهیلات به کسب‌وکارهای نوپا و طرح‌های نو ندارند، استفاده از تأمین مالی جمعی، فرصت مناسبی برای این کسب‌وکارها جهت پیشبرد و گسترش طرح‌ها و ایده‌هایشان است.
