بررسی صنعت پالایشگاه
علی اسکینی
مدیر تحلیل کارگزاری بانک صنعت و معدن
فرشته آهنگری
کارشناس تحلیل کارگزاری بانک صنعت و معدن
صنعت نفت و گاز از صنایع مادر محسوب می‌شود که هرگونه تحول در آنها بر سایر صنایع تأثیرگذار است. طبیعی است که برای بررسی این صنعت باید به بررسی نفت خام پرداخت.
نفت خام از عناصر کربن و هیدروژن تشکیل شده که یکی از انواع هیدروکربورها است و به اعتبار ترکیبات هیدروکربوری و میزان گوگرد آن، به نفت خام سبک و سنگین و ترش و شیرین طبقه‌بندی می‌شود. واحد رایج نفت، بشکه است و هر بشکه حاوی حدود ۱۵۹ لیتر می‌باشد.
عوامل مؤثر بر قیمت نفت
نفت به‌عنوان یکی از کالاهای اساسی شناخته می‌شود که قیمت آن تحت تأثیر عوامل متعددی از جمله موارد ذیل بوده و دچار نوسان‌های زیادی می‌شود:
۱) اوپک پلاس: سازمان کشورهای صادرکننده نفت می‌تواند با تعیین اهداف تولید برای اعضای خود، تأثیر قابل‌توجهی بر قیمت نفت داشته باشد. اوپک شامل کشورهایی است که برخی از بزرگترین ذخایر نفت جهان را دارند. در آغاز سال ۲۰۲۰ میلادی، اعضای اوپک حدود ۷۱ درصد از کل ذخایر نفت خام اثبات‌شده جهان را در اختیار داشتند و ۳۶ درصد از کل تولید نفت خام جهان در سال ۲۰۲۰ را به خود اختصاص دادند. به‌طور کلی، عوامل تأثیرگذار بر قیمت نفت عبارتند از:
میزان تبعیت اعضای اوپک از سهمیه‌های تولید؛
توانایی یا تمایل مصرف‌کنندگان برای کاهش مصرف نفت؛
رقابت تولیدکنندگان غیراوپک در هنگام تغییر قیمت نفت؛
کارایی تولیدکنندگان اوپک در عرضه نفت در مقایسه با تولیدکنندگان غیراوپک.
۲) معامله‌گران: قیمت نفت به‌شدت تحت تأثیر معامله‌گرانی است که بر اساس تصوراتشان از عرضه و تقاضای آتی نفت، در بازار کالاها برای قراردادهای آتی نفت پیشنهاد می‌دهند.
۳) رشد اقتصادی: قیمت نفت خام بر اساس عرضه و تقاضای جهانی تعیین می‌شود. رشد اقتصادی یکی از بزرگترین عوامل تأثیرگذار بر قیمت نفت و تقاضای فرآوردههای نفتی و در نتیجه نفت خام است. اقتصادهای رو‌به‌رشد، تقاضا برای انرژی به‌طور عام و برای حمل و نقل و انتقال کالاها و مواد از تولیدکنندگان به مصرف‌کنندگان به‌طور خاص را افزایش می‌دهند.
۴) بلایای طبیعی: بلایای طبیعی و انسانی می‌توانند بر قیمت نفت تأثیر بگذارند، البته اگر به اندازه کافی چشمگیر باشند. از بارزترین مثال آن می‌توان به همه‌گیری کرونا در سراسر جهان اشاره کرد.
میزان ذخایر نفت به تفکیک کشورها
طبق نمودار ۱، ونزوئلا با ۳۰۴ میلیارد بشکه، بیشترین میزان ذخایر نفت دنیا را دارد. ایران نیز با ۱۵۸ میلیارد بشکه نفت خام، در رده‌‌ی پنجم قرار دارد.
بزرگترین بازیگران صنعت نفت در دنیا
همانطورکه در نمودارهای ۲ و ۳ مشاهده می‌شود، چین و آمریکا بزرگترین مصرف‌کننده و تولیدکننده نفت در دنیا هستند.
تفاوت پالایشگاههای نفت ایران و دنیا
یکی از تفاوت‌های اساسی بین پالایشگاههای نفت ایران و دنیا، ضریب پیچیدگی یا NCI است. ضریب پیچیدگی، نحوه عملکرد پالایشگاه را از نظر قابلیت تولید فرآوردههای با ارزش‌افزوده‌ی بیشتر نشان می‌دهد و در مقیاس ۱ تا ۲۰ اندازه‌گیری می‌شود. در واقع هر اندازه پیچیدگی پالایشگاه بیشتر باشد، توان تبدیل خوراک سنگین نفتی به محصولات سبک‌تر، باکیفیت‌تر و باارزش‌تر بیشتر شده و ایجاد ارزش‌افزوده‌ی پالایشگاه ارتقا می‌یابد.
ضریب پیچیدگی پالایشگاههای ایرانی در محدوده ۴/۷ قرار دارد، اما در سایر نقاط دنیا به‌طور متوسط ۷ است.
تفاوت دیگر، نحوه توزیع فرآوردههای پالایشی است که در ایران توسط شرکت ملی پالایش و پخش انجام می‌شود، اما در سایر کشورها تولید و توزیع فرآورده‌ها تفکیک‌شده نیست و پالایشگاه‌ها از این بابت باید مالیات سنگینی به دولت بپردازند. این در حالی است که شرکت‌های پالایشی ایران مشمول معافیت‌های مالیاتی هستند.
از دیگر تفاوت‌های مهم، می‌توان به قدمت پالایشگاههای ایرانی اشاره نمود. عمر اکثر پالایشگاههای نفت ایران به بیش از ۳۰ سال می‌رسد و به‌دلیل تحریم‌ها و بالا بودن هزینه، سرمایه‌گذاری و اجرای طرح‌های توسعه‌ای در آنها به‌کندی پیش می‌رود، درحالی‌که در سایر نقاط دنیا همچون چین، سرعت رشد و بهره‌برداری از پالایشگاه‌ها بالا است.
بزرگترین پالایشگاههای نفت در دنیا
در دنیا حدود ۱۰۰ شرکت تولیدکننده انرژی در حال فعالیت هستند. این شرکت‌ها بازوی تولیدی صنعت نفت و گاز در جهان هستند که این صنعت فرآیند‌های اکتشاف، استخراج، تصفیه، حمل و نقل و بازاریابی فرآوردههای نفتی را شامل می‌شود. در نمودار ۵، بزرگترین شرکت‌های تولیدکننده انرژی در جهان به‌لحاظ درآمد، ارائه شده است.
محصولات پالایشگاه‌ها
فرآوردههای اصلی: شامل نفت گاز (گازوئیل)، بنزین، نفت سفید، نفت کوره و گاز مایع است.
فرآوردههای فرعی: شامل گوگرد، بنزن، لوبکات، نفتا، وکیوم باتوم و آیزروسایکل است که معمولاً به‌عنوان خوراک شرکت‌های پتروشیمی و شرکت‌های تولیدکننده روانکارها مورد استفاده قرار می‌گیرد.
ظرفیت پالایشگاه‌ها
پالایشگاه آبادان با ۱۸ درصد، پالایشگاه اصفهان با ۱۷ درصد و پالایشگاه ستاره خلیج فارس و پالایشگاه بندرعباس هر یک با ۱۶ درصد، بیشترین ظرفیت عملیاتی پالایشگاههای نفت در ایران را در اختیار دارند.
ترکیب محصولات پالایشگاه‌ها
در نمودار ۷، ترکیب سبد محصولات پالایشی به‌صورت میانگین در شرکت‌های مختلف، نشان داده شده است. ترکیب سبد محصولات اثر مهمی در حاشیه سود شرکت دارد، به‌نحوی‌که هرچه وزن محصولات سبک‌تر با نقطه جوش پایین‌تر، در سبد بیشتر باشد، حاشیه سود شرکت نیز بالاتر خواهد بود. لازم به ذکر است که تولید محصولات سنگین همچون قیر و نفت کوره، اجتناب‌ناپذیر است؛ حتی اگر حاشیه سود منفی داشته باشند.
مفهوم کرک اسپرد
به حاشیه سود تولید فرآورده نفتی از خوراک، کرک اسپرد می‌گویند که معیار اصلی بررسی موقعیت شرکت‌های پالایشی در دنیا است. در مقاطعی که قیمت نفت صعود می‌کند، ممکن است میزان افزایش قیمت فرآورده، بیشتر یا کمتر از میزان افزایش قیمت نفت باشد و برعکس. بنابراین، نمی‌توان با افزایش یا کاهش قیمت نفت، حکم به تعدیل مثبت یا منفی سود شرکت‌های پالایشی داد، با این حال فعالان بازار سهام با این نگرش که رشد قیمت نفت به نفع پالایشی‌ها است، در سهام آنها سرمایه‌گذاری می‌کنند. کرک اسپرد از اختلاف قیمتی بین یک بشکه نفت خام و یک بشکه فرآورده به‌دست می‌آید. به‌طور مثال، اگر قیمت یک بشکه نفت خام ۹۵ دلار و قیمت یک بشکه بنزین ۱۱۵ دلار باشد، کرک اسپرد بنزین ۲۰ دلار تعیین می‌شود و هرگونه افزایش فاصله بین این دو قیمت، منجر به تعدیل مثبت خواهد شد. همچنین، برای محاسبه کرک اسپرد سبد محصولات باید میانگین وزنی محصولات را لحاظ کرد.
در نمودار ۸، روند ماهانه قیمت نفت خام و کرک اسپرد محصولات پالایشی نشان داده شده است. قیمت نفت خام از اواخر سال ۱۳۹۸ تا چند ماه ابتدایی سال ۱۳۹۹ به‌دلیل همه‌گیری کرونا، ریزش قابل‌ملاحظه‌ای را تجربه کرد که این رویداد موجب کاهش کرک اسپرد شد. اما پس از این مقطع زمانی، قیمت نفت خام به‌دلیل بهبود شاخص‌های اقتصادی به‌خصوص در چین، شروع به افزایش کرد و وقوع جنگ بین روسیه و اوکراین در اسفندماه سال ۱۴۰۰ موجب صعود آن به محدوده ۱۴۰ دلار نیز شد. همه اتفاقات تأثیرگذار در قیمت نفت خام، بر کرک اسپرد هم مؤثر است، اما بین این دو رابطه یک به یک وجود ندارد.
در ایران، نفت خام با تخفیف قیمتی به پالایشگاه‌ها تحویل داده می‌شود، اما محصولات اصلی با نرخ‌های جهانی و بر مبنای دلار ۲۸,۵۰۰ تومان، قیمت‌گذاری می‌شود.
پیش‌بینی قیمت نفت
در دو ماه ابتدایی سال ۲۰۲۳، با کاهش نسبی تورم در آمریکا و اروپا و چشم‌انداز فروکش کردن رکود اقتصاد کلان، قیمت نفت در محدوده ۸۲ دلار در هر بشکه باقی ماند. پیش‌بینی ۶ مؤسسه بین‌المللی از روند قیمت نفت در ادامه سال ۲۰۲۳، صعودی اما با شیب ملایم است. دلیل این موضوع، بهبود انتظارات نسبت به رشد تقاضای چین و هند می‌باشد. پیش‌بینی می‌شود قیمت نفت به‌صورت میانگین در محدوده ۸۷ دلار قرار بگیرد. حداقل قیمت نفت ۸۰ دلار و حداکثر آن ۹۲ دلار برآورد شده است.
فرمول خوراک پالایشگاه‌ها طی ۴ سال متوالی تغییر کرده است. آخرین تغییرات مربوط به ابلاغیه ۱۸ مردادماه ۱۴۰۱ است که قیمت نفت تحویلی با لحاظ میزان سبکی و سنگینی و میزان گوگرد آن محاسبه می‌شود.
صنعت پالایش نفت در بازار سرمایه
از میان شرکت‌های فعال در صنعت پالایش نفت، ۶ شرکت در بورس و فرابورس پذیرش شده‌اند. در جدول ۱، اطلاعات این شرکت‌ها ارائه شده است. همانطورکه مشاهده می‌شود، مجموع ارزش بازار این شرکت‌ها حدود ۶۱۱ هزار میلیارد تومان است که تقریباً ۷ درصد از کل ارزش بازار شرکت‌های پذیرفته‌شده را تشکیل می‌دهد. سهام شناور آزاد این گروه به‌طور متوسط ۲۶ درصد است که در بین آنها، شرکت‌های پالایش نفت تبریز و پالایش نفت لاوان کمترین درصد سهام شناور آزاد را دارند.
در جدول ۲، اقلام مهم صورت سود و زیان و صورت وضعیت مالی صنعت نشان داده شده است. مبلغ فروش صنعت از حدود ۶۹ هزار میلیارد تومان در ابتدای دهه ۱۳۹۰ به حدود ۶۸۸ هزار میلیارد تومان در انتهای این دهه افزایش یافته است، اما در مبلغ فروش دلاری یک روند سینوسی مشاهده می‌شود که نقاط شروع و پایان آن طی دهه مذکور، تغییر محسوسی نداشته است. تبعات قیمت‌گذاری دستوری دولت، در حاشیه سود صنعت کاملاً مشهود است. میانگین حاشیه سود صنعت تقریباً ۱۰ درصد است که از ۵ درصد در سال ۱۳۹۱ به ۱۰ درصد در سال ۱۴۰۰ افزایش یافته است. نحوه قیمت‌گذاری نفت خام تحویلی و تخفیفاتی که به پالایشگاه‌ها داده می‌شود، اثر مستقیمی بر حاشیه سود آنها دارد. هزینه مالی صنعت طی سال‌های ۱۳۹۹ و ۱۴۰۰ به‌شدت افزایش یافته است، زیرا شرکت‌های فعال در صنعت با مشکل نقدینگی مواجه هستند که این موضوع در نمودار ۹ (خالص تغییرات وجه نقد صنعت در ۴ فصل اخیر) قابل‌ملاحظه است.
چشم‌انداز سودآوری صنعت در سال ۱۴۰۲
بدیهی است که برای بررسی چشم‌انداز آتی صنعت پالایش نفت، پیش‌بینی قیمت نفت خام در اولویت قرار دارد. باید در نظر داشت که قیمت نفت خام تحویلی به پالایشگاه‌ها، میانگینی از قیمت سه منطقه نفتی برنت، عمان و دوبی است. با توجه به پیش‌بینی‌های انجام‌شده در نشریه‌های بین‌المللی، بازار نفت خام در یک الگوی تجاری بدون تغییرات قیمتی شدید، قرار گرفته است. میانگین قیمت نفت خام سه منطقه مذکور با کمترین نوسان برای سال آینده و معادل ۸۳ دلار فرض شده است، با این حال قیمت نفت تحویلی به پالایشگاه‌ها به‌دلیل تغییر فرمول و با احتساب تخفیف‌ها، معادل ۷۳ دلار در نظر گرفته شده است.
کرک اسپرد بنزین، به‌عنوان یکی از فرآوردههای اصلی صنعت، در ماه فوریه سال ۲۰۲۳ در تمام پالایشگاه‌ها کاهش یافته است؛ زیرا عرضه از سمت چین، کره جنوبی، مالزی و تایوان بیشتر شده و تقاضا در چین به‌دلیل اتمام تعطیلات کاهش پیدا کرده است. به همین دلیل، کرک اسپرد بنزین برای سال ۱۴۰۲ حدود ۱۴ دلار فرض شده است. همچنین، پس از اعمال تحریم‌های اروپا بر محصولات روسی، به‌دلیل سطوح بالای موجودی، کرک اسپرد سوخت با کاهش روبرو شده است. کرک اسپرد نفت گاز (گازوئیل) در تحلیل‌ها ۳۶ دلار لحاظ شده است. در مقابل، کرک اسپرد نفت کوره طی چند ماه اخیر به‌دلیل افزایش تقاضای برق در آسیا، تقویت شده است.
به‌عنوان مثال، کرک اسپرد شرکت پالایش نفت تهران از ابتدای سال ۱۴۰۰ به‌صورت ماهانه همراه با پیش‌بینی سال آینده، در نمودار ۱۰ ارائه شده است. روند تغییرات کرک اسپرد محصولات اصلی با روند تغییرات قیمت نفت خام و مسائل ژئوپلیتیک، کاملاً متناسب و قابل‌توجیه است. همانطورکه مشاهده می‌شود، نقطه عطف نمودار مذکور، افزایش چشمگیر کرک اسپرد از ۱۳/۷ دلار در اسفندماه ۱۴۰۰ به بیش از ۲۸ دلار در مردادماه ۱۴۰۱ به‌دلیل وقوع جنگ بین روسیه و اوکراین و شدت گرفتن آن است. کرک اسپرد هر یک از شرکت‌ها با توجه به ترکیب سبد محصولات آنها و اینکه در بالای برج تقطیر هستند یا پایین آن، متفاوت خواهد بود، اما به‌طور کلی به شرط عدم رخداد چالش جدید جهانی، نوسان شدیدی در کرک اسپرد محصولات اصلی پیش‌بینی نمی‌شود. با در نظر داشتن مفروضات مذکور، کرک اسپرد نهایی شتران در سال ۱۴۰۲ حدود ۱۴ دلار برآورد شده است.
در سال جاری، نرخ دلار مؤثر صنعت پالایشگاهی به‌صورت ثابت برابر با ۲۸,۵۰۰ تومان تعیین و اعلام شده است که باعث می‌شود از ناحیه تغییرات نرخ ارز، افزایشی را در سودآوری این صنعت متصور نباشیم. با توجه به پیش‌بینی افت میانگین کرک اسپرد نسبت به سال ۱۴۰۱، انتظار می‌رود سودآوری شرکت‌های پالایشگاهی با کاهش نسبی همراه شود. به‌عنوان مثال، پیش‌بینی می‌شود که سود خالص شرکت پالایش نفت تهران از ۳۰ هزار میلیارد تومان در سال ۱۴۰۱ به حدود ۲۳ هزار میلیارد تومان در سال ۱۴۰۲ کاهش یابد. با بررسی نسبت P/E بازار و صنعت پالایشی در دهه ۱۳۹۰، متوجه می‌شویم که به‌استثنای سال‌های ۱۳۹۸ تا ۱۴۰۰، در بقیه سال‌ها نسبت P/E صنعت نزدیک به متوسط بازار بوده است. در شرایط فعلی نیز با توجه به انتظار افت حدوداً ۱۵ تا ۲۰ درصدی سودآوری صنعت در سال ۱۴۰۲ نسبت به سال قبل از آن، پیش‌بینی می‌شود این نسبت یک تا دو واحد کمتر از متوسط بازار باشد.
