بررسی و تحلیل صنعت پالایش

صنعت نفت و گاز جزو صنایع مادر برای کشور محسوب شده و هرگونه تحول در این صنعت بر روی سایر صنایع نیز تأثیرگذار است. پترولیوم به معنی روغنی است که از دل سنگ خارج می‌شود. نفت خام از عناصر کربن و هیدروژن تشکیل شده که یکی از انواع هیدروکربورهاست و به اعتبار ترکیبات هیدروکربوری و میزان گوگرد آن، به نفت خام سبک و سنگین یا نفت خام ترش و شیرین طبقه‌بندی می‌شود. فرآیند استخراج نفت و گاز در تصویر ذیل نمایش داده شده است.

پس از استخراج نفت و گاز از زمین، به‌دلیل وجود ناخالصی در این مواد، برای انجام پالایش باید خالص‌سازی شوند. بعد از خالص‌سازی، نفت خام سبک وارد خطوط لوله شرکت‌های پالایشی می‌شود. پس از گرمایش نفت تا ۳۴۰ درجه سانتی‌گراد، نفت به‌صورت دوفاز درآمده و وارد برج تقطیر می‌شود و متناسب با نقطه جوش هر یک از محصولات، برش‌های نفتی مختلف از یکدیگر جدا می‌شوند. دما در بالای برج تقطیر ۲۰ درجه و در قسمت پایین ۳۴۰ درجه سانتی‌گراد می‌باشد. برش‌های سبک‌تر نفتی از قسمت‌های بالایی برج و برش‌های سنگین‌تر از قسمت پایین برج خارج می‌شوند. تصویری از برج تقطیر در ذیل نمایش داده شده است.

دارا بودن ذخایر نفت، مهم‌ترین بازیگران این صنعت را مشخص می‌کند. بیشترین ذخیره نفت با حدود ۳۰۰ میلیارد بشکه، در اختیار ونزوئلا قرار دارد. میزان ذخایر نفت کشور‌های مختلف در سال ۲۰۲۰ در نمودار ذیل نمایش داده شده است.

در بین کشور‌های جهان، آمریکا بزرگ‌ترین تولیدکننده و مصرف‌کننده نفت است. در نمودار ذیل، بزرگ‌ترین بازیگران این صنعت نمایش داده شده است.

اوپک به‌عنوان یک سازمان مهم در حوزه‌ی نفت شناخته می‌شود و کشور‌های عضو این سازمان از مهم‌ترین صادرکنندگان نفت هستند که حدوداً ۷۹ درصد تولید نفت دنیا را در اختیار دارند. سهم اعضای اوپک از تولید نفت در نمودار ذیل نمایش داده شده است.

پالایشگاه‌ها در دنیا، مهم‌ترین فرآورده‌های نفتی را تولید می‌کنند و اصلی‌ترین تفاوتی که پالایشگاه‌های ایران و جهان با یکدیگر دارند، قدمت و ضریب پیچیدگی است. ضریب پیچیدگی، نحوه عملکرد پالایشگاه را از نظر قابلیت تولید فرآورده‌های با ارزش افزوده بیشتر نشان می‌دهد. در واقع هر اندازه پیچیدگی پالایشگاه بیشتر باشد، توان تبدیل خوراک سنگین نفتی به محصولات سبک‌تر، باکیفیت‌تر و با ارزش‌‌تر بیشتر شده و ایجاد ارزش افزوده پالایشگاه ارتقا می‌یابد. شاخص پیچیدگی نلسون (NCI) در مقیاس ۱ تا ۲۰ اندازه‌گیری می‌شود. هر چه مقدار این شاخص بالاتر باشد، پالایشگاه می‌تواند محصولات با ارزش‌تر که نیازمند تکنولوژی بالاتری هستند تولید کند. متوسط این شاخص در ایران ۵/۷۵ است که فاصله قابل‌تأملی با میانگین شاخص ۱۴ در جهان دارد. ضریب پیچیدگی پالایشگاه‌های ایران در نمودار ذیل نمایش داده شده است.

موقعیت مکانی پالایشگاه‌های ایران در نقشه‌ی ذیل نمایش داده شده است.

ستاره نفت خلیج فارس، بزرگ‌ترین پالایشگاه میعانات گازی خاورمیانه و ایران است. ظرفیت تولید پالایشگاه‌های ایران در جدول ذیل ارائه شده است.

ترکیب تولید فرآورده‌های اصلی در پالایشگاه‌های ایران متفاوت است. در جدول زیر، سهم هر پالایشگاه از تولید فرآورده‌ها نمایش داده شده است.

یکی از مهم‌ترین مفاهیم در پالایشگاه‌ها، بحث کرک اسپرد است. کرک اسپرد از اختلاف بین قیمت یک بشکه نفت خام و قیمت یک بشکه فرآورده به‌دست می‌آید. ممکن است در مقطعی که قیمت نفت رشد می‌کند، میزان رشد قیمت فرآورده بیشتر یا کمتر از تغییر قیمت نفت باشد و یا برعکس. بنابراین نمی‌توان با افزایش یا کاهش قیمت نفت، حکم به تعدیل مثبت یا منفی سود شرکت‌های پالایشی‌ داد، با این حال بازار سهام با چنین نگرشی که رشد قیمت نفت به نفع این شرکت‌ها است، در سهام آنها سرمایه‌گذاری می‌کند.
این صنعت همیشه تحت تأثیر قیمت‌گذاری دستوری قرار دارد که ریسک بزرگی برای شرکت‌های این گروه محسوب می‌شود. طبق آخرین ابلاغیه به شرکت‌های پالایشی در دی‌ماه ۱۴۰۲، فرمول محاسبه بنزین دچار تغییراتی شد که منجر به کاهش قیمت این محصول و البته کرک اسپرد شرکت‌ها شده است. تغییرات فرمول محاسباتی بنزین و کرک‌ها در ذیل نشان داده شده است.

با تغییر فرمول محاسباتی بنزین، قیمت این محصول کاهش یافته است. قیمت محاسباتی بنزین قبل و بعد از این تغییرات، در نمودار‌های زیر نشان داده شده است.

همانطورکه از فرمول و نمودارهای بالا استنباط می‌شود، قیمت بنزین تولیدی پالایشگاه‌ها حدوداً از ۴ تا ۱۱ دلار بسته به از کیفیت محصول، کاهش یافته است. هرچه کیفیت بنزین تولیدی کمتر باشد، کاهش قیمت آن بیشتر است و بالعکس. در جدول ۳ در صفحه بعد، جزئیات کامل‌تر کاهش قیمت این محصول گزارش شده است.

با توجه به اینکه بنزین جزو فرآورده‌های اصلی پالایشگاه‌ها است، کاهش قیمت این محصول منجر به کاهش کرک کلی خواهد شد. طبق ابلاغیه دی‌ماه ۱۴۰۲ و با توجه به «عطف به ما‌سبق» بودن این ابلاغیه، کرک کلی از حدود ۱۴ دلار به ۱۲ دلار کاهش پیدا می‌کرد که در نمودار زیر قابل‌مشاهده است.

پس از اعتراضاتی که از سمت شرکت‌های تولیدکننده به فرمول محاسباتی و غیرقانونی بودن این بند که فرمول جدید «عطف به ماسبق» است، انجام شد، در تیرماه ۱۴۰۳ اصلاحاتی توسط دولت مبنی بر حذف بند «عطف به ماسبق» بودن این فرمول‌ صورت گرفت. به این معنی که اثرات فرمول جدید فقط برای دو ماه پایانی سال ۱۴۰۲ و طبیعتاً سال‌های بعد می‌باشد. لذا به نظر می‌رسد مجموع سود شرکت‌های پالایشی به‌طور میانگین حدوداً ۱/۵ تا ۲ میلیارد دلار کاهش خواهد یافت که این عدد با توجه به تغییرات قیمت نفت و سایر شرایط می‌تواند تا حدودی متغیر باشد.
در نمودار زیر، میزان کاهش سود سالانه برای هر یک از پالایشگاه‌های کشور نشان داده شده است.

علاوه بر اعلام فرمول جدید قیمت‌گذاری فرآورده‌های پالایشی، هزینه انرژی و رشد چشمگیر آن طی سال‌های گذشته، از دیگر چالش‌های مهم این صنعت می‌باشد. مجموع هزینه انرژی در شرکت‌های پالایشی از سال ۱۳۹۸ به‌صورت دلاری حدوداً ۱۰ برابر شده و به ۴۶۱ میلیون دلار در سال ۱۴۰۲ رسیده است. روند تغییرات هزینه انرژی در شرکت‌های پالایشی در جدول ۴ گزارش شده است.

نتیجه‌گیری
صنعت پالایش به‌عنوان یک صنعت استراتژیک و بزرگ در کشور شناخته می‌شود. ارزش بازار شرکت‌های بورسی این صنعت حدود ۵۰۰ همت است که معادل ۷ درصد ارزش بازار بورس تهران می‌باشد. علاوه بر این، صنعت پالایش وزن قابل‌توجهی در پرتفوی سهامداران عدالت دارد و هرگونه تغییری در سود این شرکت‌ها، موجب آسیب دیدن دارایی حدود ۴۹ میلیون سهامدار می‌شود. لذا به نظر می‌رسد بهتر است سیاست‌گذاران در تصمیم‌گیری‌های خود در مورد این صنعت توجه بیشتری داشته باشند. در پایان می‌توان مهم‌ترین چالش‌های این صنعت را به‌صورت زیر خلاصه کرد: