اوراق گام ، راه گشای تأمین مالی چرخه تولید
عضو شورای فقهی سازمان بورس و اوراق بهادار در گفتگو با «ماهنامه بورس» تشریح کرد
اوراق گام، راهگشای تأمین مالی چرخه تولید
به عقیده کارشناسان بازار سرمایه، صنایع و فرایند تولید در کشور، در حال حاضر با دو چالش مهم درگیر هستند . نخست، افزایش قابلتوجه قیمت نهادههای تولید در دو سال گذشته که نیاز واحدهای تولیدی به سرمایه در گردش برای حفظ سطح قبلی تولید را افزایش داده است و دیگری چالش ظرفیت محدود نظام بانکی در تأمین سرمایه در گردش واحدهای تولیدی که موجب فشار مضاعف بر واحدهای تولیدی و در نتیجه افت سطح تولیدشده است.
بر همین اساس بانک مرکزی طرح گواهی اعتبار مولد یا گام را به نحوی طراحی کرد تا بتواند اهداف مختلف از جمله رفع موانع پولی رونق تولید، هدایت منابع مالی به فعالیتهای مولد اقتصادی و تأمین سرمایه در گردش سالم و پایدار برای واحدهای تولیدی را محقق کند.
اوراق گام سازوکاری ایجاد میکند تا واحدهای تولیدی بهجای اخذ تسهیلات از بانکها برای تأمین سرمایه در گردش، بر ضمانت و اعتبار بانکها تکیه کنند و با استفاده از اوراق گام منتشره از سوی بانکها، نسبت به تأمین مالی خود اقدام کنند.
بنابراین واحدهای تولیدی میتوانند این اوراق را به عنوان یک ابزار پرداخت جهت تسویه مالی خرید نهاده تولید از سایر واحدهای تولیدی به آنها منتقل کنند یا آن را پس از پذیرش در بازار سرمایه به قیمت جاری به فروش رسانده و وجه نقد مربوطه را دریافت کرده و یا در نهایت اوراق گام را تا سررسید نزد خود نگهداری کرده و مبلغ اسمی اوراق را در سررسید دریافت کنند.
با توجه به اینکه موارد فقهی این اوراق تا پیش از تصویب، در شورای فقهی بانک مرکزی مورد بررسی و تائید قرار گرفت ، طی گفتگو با حجت الاسلام و المسلمین مجید رضایی عضو شورای فقهی بانک مرکزی به گفتگو در خصوص زوایای اجرایی و فقهی این اوراق پرداختیم که شرح آن را در ادامه میخوانید :
در ابتدا لطفاً نظر خود را در خصوص نتایج و زوایای طرح اوراق گام شرح دهید.
برای ملموستر بودن طرح اوراق گام، لازم است ابتدا مثالی از یکی از مبادلات بین بنگاهی ارائه شود. برای مثال تصور کنید یک بنگاه اقتصادی بهعنوان تولیدکننده خودرو از بنگاهی دیگر قطعاتی به ارزش ۱۰۰ میلیارد تومان خریداری کرده و در مقابل یک چک با مدتزمان ششماهه به او داده است.
در قدم بعدی بنگاه دوم این سند را به بانک تحویل داده و بانک با دریافت وثایق لازم از بنگاه اول یعنی همان تولیدکننده خودرو، چکبانکی را بلوکه کرده و بر اساس آن یکمیلیون گواهی صدهزارتومانی ششماهه با ضمانت بانک منتشر کرده و در اختیار شرکت دوم قرار میدهد، حال این بنگاه سه مسیر پیش روی خود دارد.
این بنگاه، میتواند مانند روال همیشه تا سررسید اوراق صبر کند و ارزش اسمی اوراق را دریافت کند، اما علاوه بر این میتواند آن اوراق را برای تسویه بدهیهایش به بنگاههای طلبکار از بنگاه نخست بپردازد؛ اما یکراه دیگر نیز پیشروی او وجود دارد. این شرکت میتواند در صورت نیاز به نقدینگی، این اوراق را در بازار سرمایه بهصورت تنزیلی فروخته و به پول نقد دسترسی پیدا کند.
در اوراق گام، بانک بهعنوان ضامن، پرداخت بدهی بنگاهها را ضمانت و به همین مناسبت بر پایه سند مالی بلوکهشده، گواهی ضمانتشده منتشر میکند. از آنجا که این اوراق ضمانت بانک را دارند قابلقبول برای تسویه بدهی و فروش در بازار سرمایه خواهند بود. بانک نیز در قبال انتشار گواهی و ضمانت، از بنگاه دوم کارمزد دریافت میکند.
بنابراین بانک مسئولیت تعهد این معامله نخست را بر عهده میگیرد؟
بله. کارخانهای که برای تأمین مواد اولیه خود، وجه نقد در اختیار ندارد، باید از طریق چک معتبر بانکی، آن را تأمین کند؛ اما چک، در شرایطی به فروشنده مواد اولیه تحویل داده میشود که فروشنده از وصول یا عدم وصول چک اطمینان کامل ندارد.
اگرچه در حال حاضر چک بانکی ضمانت اجرایی خوبی در قانون جدید چک دارد، اما همچنان دریافتکننده چک این سؤال را مطرح میکند که آیا شرکتی که وارد معامله با او شده است، میتواند محصول موردنظر خود را فروخته و به پول نقد برسد و بدهی خود را پرداخت کند.
بنابراین بانک برای حل این چالش، در فرایند اوراق گام، وارد عمل شده و چک موردنظر را تضمین میکند. در واقع، بانک بر مبنای چک، اوراقی را منتشر میکند که استاندارد بوده و به اوراق ریزتری تقسیم شده است، به این صورت که برای مثال برای چک یکمیلیاردی برگههای اوراق یکمیلیون تومانی صادر میشود؛ بنابراین بانک، اوراقی را که پشتوانه و ضمانت کامل بانک را در اختیار دارد و جزو اوراق استاندارد محسوب میشود را تضمین میکند.
مزایای این روش برای اقتصاد کشور چیست و چرا پیشنهاد آن مطرح شد؟
دریافتکننده اوراق، همانند اوراق خزانه، میتواند این اوراق را تا زمان سررسید نگهداشته و یا در بازار سرمایه بفروشد؛ بنابراین شرکت دوم ممکن است با توجه به اینکه زمان ۶ ماهه تا تسویه این اوراق باقیمانده، میتواند این اوراق را نگه دارد و یا آن را در بازار سرمایه تنزیل کرده و به فروش برساند.
این چرخه ادامه پیدا میکند و هر کارخانه، تولیدکننده و فروشنده مواد اولیهای که در این چرخه قرار میگیرد با توجه به زمان باقیمانده تا سررسید، آن را تنزیل کرده و بهنوعی این اوراق را در جهت تأمین نیاز سرمایه در گردش خود به کار میگیرد؛ بنابراین در این چرخه، تمامی تولیدکنندگان، بدون اینکه نیازی باشد برای تأمین مالی به سراغ بانک بروند، مبادلاتشان را تنها با مبادله اوراق، انجام میدهند.
این اوراق، برگه اعتباری ارزشدار و استانداردی است که سیستم بانکی آن را ضمانت و تعهد کرده و بهنوعی تعهد نفر اول یعنی صادرکننده چک را بر عهده گرفته است.
نکته مثبت اوراق گام در این است که یک زنجیرهای را شکل میدهد که ممکن است تا ۲۰ تولیدکننده و بنگاه اقتصادی را به مقاصدشان در حوزه تأمین مالی برساند. در این روش، برای مثال، یک میلیارد تومان چک صادرشده توسط تولیدکننده نخست، ممکن است تا ۲۰ میلیارد تومان کار و گردش مالی ایجاد کند. این موضوع بسیار ارزشمند است؛ بنابراین بانک مرکزی و بازار سرمایه، بار سنگینی را با این طرح از دوش بخش تولید برمیدارند.
نفر نخست که چک را به بانک تحویل میدهد، اگر بدهی خود را پرداخت کرد، مشکلی نخواهد بود اما در غیر این صورت، اگر امکان وصول چک را فراهم نکرده و وجهی را که متعهد است پرداخت نکند، بانک بهعنوان تضمینکننده اوراق وارد عمل شده و وجه را پرداخت میکند البته این حق نیز برای بانک محفوظ است که طبق قاعدههای موجود از جمله، جریمه تأخیر یا وجه التزام یا هر سازوکار قانونی دیگر، با صادرکننده چک، در صورتی که به تعهد خود عمل نکند و چک را وصول نکند، برخورد کند.
نکته مهم این است که برای مثال در صنعت خودروسازی، از مرحله فروش مواد اولیه معدنی به تولیدکننده فولاد تا خودروساز، اگر ۱۰ نهاد و بنگاه اقتصادی حضور دارند، ۹ بنگاه مشکلشان در حوزه تأمین مالی حل خواهد شد و تنها این نکته باقی میماند که صادرکننده نخست چک که تعهد او به اوراق تبدیل شده است، به تعهد خود عمل کند یا خیر؛ بنابراین بانک نیز نهایتاً فقط با یک بنگاه به مشکل بر خواهد خورد.
اگر چالش تأمین مالی مبادلات کلان در اقتصاد کشور، از این طریق برطرف شود و چکهای ۱۰۰ میلیاردی و ۱,۰۰۰ میلیاردی، توسط بانک تضمین شود و منابع آنها از طریق بازار سرمایه تأمین شود و از طرف دیگر، بخشهای کوچکتر اقتصاد، از طریق منابع بانکی تأمین شوند، تولید نیز رونق خواهد یافت.
بنابراین افراد دیگری که در این چرخه هستند به تأمین مالی خود خواهند رسید و فقط ممکن است بانک به دلیل عدم تعهد صادرکننده چک با ضرر مواجه شود؟
بله همینطور است. البته بانک هم به دلیل وظیفهای که بر عهده او گذاشته شده، همه تولیدکنندهها را تضمین نمیکند بلکه پیش از تضمین چک، آن شرکت را اعتبارسنجی میکند.
قاعدتاً بانک تولیدکنندهای که کالایش کیفیت ندارد و یا با مشکلات متعددی دستوپنجه نرم میکند، تضمین نمیکند اما تولیدکنندهای که محصولاتش خریدار دارد، جزو شرکتهای دانشبنیان محسوب شده و از فناوری مناسب و بهروز دنیا استفاده میکند اما مشکل تأمین نقدینگی دارد را تضمین میکند.
در روال معمول، تولیدکننده به دلیل نداشتن وجه نقد، یک چک بیاعتبار به فروشنده میدهد که این چک بیاعتبار، عامل دردسر و مشکلات دیگر برای حلقههای حاضر در زنجیره تولید میشود اما در روش اوراق گام به دلیل تضمین بانک، مشکلات اینچنینی به وجود نخواهد آمد.
بنابراین شناسایی و ارزیابی بنگاه صادرکننده چک از اهمیت زیادی برخوردار است؟
بله. باید شناسایی و ارزیابی صحیحی از شرکتها توسط نهادهای نظارتی همچون وزارت صنعت، معدن و تجارت صورت پذیرد چراکه اگر شرکتی که چک و اوراق آن تضمینشده، به تعهد خود عمل نکند، بانک باید پاسخگوی افرادی باشد که اوراق را زمان سررسید در اختیار دارند یعنی همان سرمایهگذارانی که در بورس، اوراق را خریداری کردهاند.
یکی از نکات مثبت این است که در این روش، سیستم بانکی بدون صرف ارقام بالا و پرداخت وجه، مشکلات بخش تولید را برطرف کرده و بهگونهای ساماندهی میکند.
تجربه نشان داده عموماً اوراقی که از پشتیبانی بانک مرکزی و سازمان بورس و اوراق بهادار برخوردارند، با استقبال خوبی از سوی مردم روبرو میشوند.
با اوراق گام، دولت میتواند گام خوبی در راستای وظایف اقتصاد مقاومتی خود بردارد، بهخصوص که اجرای این اوراق تأثیر بسیار مثبتی در حوزه اشتغالزایی خواهد داشت و حتی کارگران شرکت، این اطمینان را خواهند داشت که به منافع و دستمزد خود میرسند.
از سوی دیگر با توجه به اینکه برخی بنگاهها نیاز مبرم به نقدینگی دارند، این اوراق را بهسرعت وارد بازار سرمایه میکنند و باعث تعمیق بازار سرمایه میشوند. از این طریق، نرخهای تنزیل متعادلتر میشود. در این خصوص تجربه خوبی در حوزه اوراق خزانه داشتهایم. در زمان انتشار نخستین اوراق خزانه، نرخ تنزیل بالا بود، اما در سررسید نخستین اوراق خزانه منتشرشده، پس از آنکه دولت وجه تضمینشده را پرداخت کرد، نرخ تنزیل بهسرعت در بازار متعادل شد.
بنابراین گواهی اعتبار مولد یا همان اوراق گام که بانک مرکزی با همکاری سازمان بورس و اوراق بهادار و دیگر بانکها و بخش تولید، اجرا خواهد کرد، باید کاملاً جنبه واقعی داشته باشد و صوری نباشد و سامانه آن مانند سامانه نیما که توانست تا حدود زیادی به آرام شدن بازار ارز کمک کند، بهدرستی راهاندازی شود. این اوراق و این سامانه لازم است قابلاعتماد باشد و استفادهکنندگان از این خدمت، باید مطمئن باشند که از این راه میتوانند وجوه قابلتوجهی از سیستم بانک مرکزی دریافت کنند.
در این صورت معاملات واقعیتر شده و میتوان به چکهای صادرشده و پولهایی که جابجا میشود اعتماد کرد ضمن آنکه میتوان امیدوار بود که تولید داخلی تقویت شود.
اوراق گام نهتنها کمبود منابع مالی در سیستم بانکی را جبران کرده و باعث افزایش عمق بازار سرمایه و هدفمند شدن اهداف سیاست اقتصاد مقاومتی خواهد شد، بلکه به افزایش ضریب اشتغال بخش تولید نیز کمک خواهد کرد و زمینه استفاده حداکثری از کالاها و منابع داخل کشور را در زمان تحریمهای اقتصادی بینالمللی، فراهم میکند؛ بنابراین بهطورکلی این اوراق میتواند گام بسیار خوبی در این حوزه باشد.
اوراق گام بهعنوان یکی از ابزارهای خریدوفروش دین معرفیشده است. این سازوکار چگونه در قالب خرید دین قرار میگیرد و فرایند تصویب و تائید موارد فقهی آن چه مسیری را طی کرده است؟
وقتی یک شرکت خودروساز کالایی را از قطعهساز خریداری میکند، به آن شرکت قطعهساز چک داده و بدهکار محسوب میشود. بانک نیز در صورت دریافت چک از شرکت قطعهساز، به جای این چکها به شرکت برگه اعتباری میدهد؛ بنابراین این عمل یک دین به شمار میرود.
این دین، دین واقعی است چون کالایی فروخته شده است. از نظر فقها دین را میتوان به شخص ثالث و به نرخ کمتر فروخت.
بنابراین این برگهها نشان از طلب یک قطعهساز از یک خودروساز است یا نشان از بدهی خودروساز است به قطعهساز که باید طی مدتی پرداخت شود. این معامله صورت گرفته است بنابراین دین شکلگرفته، واقعی بوده و قابلانتقال است و میتواند در بازار بورس فروخته شود.
بنابراین در ابتدای این معامله، نوع معامله، دین است و اگر وارد بازار سرمایه شود، فروش دین محسوب میشود.
در خریدوفروشهای بعدی برای مبادله این دین از حواله استفاده میکنند، به بیانی دیگر برگهها کارکرد حوالهای پیدا میکنند، اگر این اوراق در بورس نقد شوند، فروش دین به حساب میآید اما اگر خریدوفروش صورت نگرفت و دارنده اوراق، در ازای برگهها و به اندازه ارزش حواله، کالا گرفت، مرحله نهایی نقد شدن را گذرانده است؛ بنابراین در اوراق گام هم خرید دین شکل میگیرد هم انتقال دین بهصورت حواله که تا روز آخر نقد میشود.
آیا موارد فقهی آن نیاز به بررسی داشت؟
بله نیاز داشت. البته چون این اوراق مسبوق به بقیه اوراق شد که پیشازاین بررسیشده و موارد فقهی آنها تائید شده بود بنابراین با سرعت بیشتری در شورای فقهی تائید شد. اوراق متعددی در شورای فقهی بانک مرکزی و کمیته فقهی سازمان بورس و اوراق بهادارمورد بررسی قرار گرفتند که پس از اعلام بانک مرکزی مبنی بر ضرورت بررسی اوراق گام در کمیته فقهی، همان اوایل کار بررسی این اوراق بهسرعت انجام و حلوفصل شد.
ازجمله موارد فقهی که در این اوراق مورد اهمیت بوده و باید بر آنها نظارت شود چیست؟
کمیته فقهی بانک مرکزی با بررسی ابعاد فقهی معاملات اوراق بهادار «گام» چنین نظر داد که اولاً انتشار اوراق بر پایه سند بدهی بلوکهشده در قالب قرارداد ضمانت شرعی یا عرفی اشکال ندارد، ثانیاً دریافت کارمزد در قبال چنین خدمتی از طرف بانک مجاز است.
در این اوراق نیز این مورد اهمیت دارد که دین باید واقعی باشد. اینکه آیا اصولاً تنزیل و یا خرید دین جایز است یا خیر بررسی شد. حوالهها و تضمین سیستم بانکی نیز مورد بررسی قرار گرفت.
اینکه آیا وجه التزام یا جریمه شامل حال آن بشود نیز مورد بررسی قرار گرفت.
تضمین واقعی بودن یا نبودن دین از چه طریقی امکانپذیر است؟
مبادلات بین دو بنگاه در هر صورت یا شامل مالیات میشوند یا خیر؛ اما حتی اگر مالیات صفر نیز به آنها تعلق بگیرد، بالاخره در اسناد و مدارک مبادلاتشان ثبت میشود؛ بنابراین مشاهده مبادلات در سامانه امور مالیاتی یکی از راههای واقعی بودن مبادله است.
اصولاً بانکها از راههای مختلف میتوانند این مورد را مشخص کنند از جمله وزارت صنعت، معدن و تجارت که تمامی مدارک و اسناد تولیدکنندهها در اختیارشان قرار دارد.
نکته دیگر این بود که ضمانت بانک چطور خواهد بود. آیا از ابتدا به خودش منتقل میکند یا فقط پشتیبان است.
همانطور که میدانید ما یک ضمانت فقهی داریم و یک ضمانت عرفی. طبق بررسیهای انجامشده مقرر شد سیستم بانکی تا انتهای مبادلات ضمانت آن را بر عهده بگیرد؛ بنابراین بانک این اطمینان را میدهد که دریافتکننده اوراق حتماً به وجه موردنظر خود خواهد رسید و باید یک روز قبل بر اساس تضمین عرفی، وصول چک را انجام دهد.
در مورد جریمه تأخیر نیز همانند چک بانکی معمول با آن برخورد خواهد شد و فروش در بازار سرمایه مانند اوراق خزانه است. تنزیل این اوراق ایرادی ندارد و چون دین است میتواند خرید و فروش شود.
بنابراین هم دین اول هم حوالهها و هم فروش دین در مرحله آخر، مورد بررسی قرار گرفت و مشکلی نداشت.
چه تفاوتی با نمونه غیر اسلامی آن خواهد داشت؟
در نمونه غیر اسلامی این اوراق، ممکن است اضافه بهره گرفته شود. دیون نیز واقعی نیست. ممکن است یک تولیدکننده این اوراق را بهعنوان تسهیلات دریافت کند؛ بنابراین اوراقی است که ارزش آن به مهر بانک است وگرنه هیچ معاملهای شکل نگرفته است. در نمونه غیر اسلامی، این موارد ایرادی ندارند. البته آنها نیز میدانند که روش اسلامی بهتر است، اما به هر جهت محدودیتی قائل نمیشوند.
بازار سرمایه بهعنوان یکی از بازارهای کارا و شفاف، به چه میزان در شفافیت و نظارت بر واقعی بودن این اوراق کمک میکند؟
بانک مرکزی، بازار سرمایه، وزارت صمت و سازمان امور مالیاتی همگی میتوانند با نظارت خود جلوی معاملات صوری و کاغذی بودن آن را بگیرند.
باید این را در نظر داشته باشیم که اگر راهاندازی این اوراق در بازار خوب اجرا شود میتواند بخش تولید را از واردات نیز بینیاز کند. تولیدکننده داخلی بهجای استفاده از اعتبارنامه یا اعتبار اسنادی یا ال سی خارجی میتواند از منابع بازار سرمایه استفاده کند. در این روش ال سی داخلی باعث هماهنگی بخشهای تولیدی میشود.
پیشبینی شما از زمان اجرایی شدن آن چیست؟
مهمترین نکته در راهاندازی اوراق گام، طراحی و اجرای سامانه آن در بانک مرکزی است که طبق اظهارات مسئولان بانک مرکزی در مراحل نهایی آمادهسازی قرار دارد تا این زنجیره طلب و بدهی را شکل بدهند. بهمحض آماده شدن این سامانه طبق گفته مسئولان بانک مرکزی، مراحل اجرای طرح آغاز خواهد شد.