بررسی روند متغیرهای اصلی بورس تهران (۱۳۹۸ تا ۱۴۰۲)

«بررسی روند متغیرهای اصلی بورس تهران در سال‌های ۱۳۹۸ تا۱۴۰۲ » عنوان مقاله‌ای است که در این شماره از ماهنامه «بورس» منتشر خواهد شد. این مقاله، بخشی از گزارش جامع «آسیب‌شناسی روند صعود و نزول بازار سرمایه و متغیرهای اثرگذار بر آن (۱۳۹۸ تا ۱۴۰۲)» و از تازه‌ترین گزارش‌های واحد تحقیق و توسعه شرکت بورس تهران است.
در این مطلب به مواردی همچون «ارزش بازار سهام»، «معاملات اوراق بهادار در بورس تهران»، «گردش معاملات سهام» و «تأمین مالی» پرداخته شده است. «سهام شناور»، «تعداد و ترکیب معامله‌گران»، «عرضه‌های اولیه در بورس تهران»، «سهم سهامداران حقیقی و حقوقی از معاملات سهام بورس تهران»، «معاملات برخط» و «مقایسه شاخص کل بورس تهران و خالص سرمایه‌گذاری حقیقی » نیز از موارد موردبررسی در این بخش هستند. در پایان، مروری بر صنعت صندوق‌های سرمایه‌گذاری در کشور نیز انجام شده است.

بازار سرمایه ایران در سال‌های گذشته رشد قابل‌ملاحظه‌ای را از نظر ارزش، تعداد شرکت‌های پذیرفته‌شده، ایفای نقش در تأمین مالی اقتصاد ملی و تعداد سهامدار و معامله‌گر تجربه کرده است. رشد و توسعه بازار سرمایه و حضور چند ده میلیون سهامدار در این بازار، بورس اوراق بهادار را از حاشیه به متن اقتصاد ایران آورده و شاخص‌ها و شاخصه‌های عملکرد آن را در ردیف مهم‌ترین پارامترهای اقتصادی قرار داده است. ازاین‌رو چگونگی روند و سمت و سوی بازار سرمایه برای طیف گسترده‌ای از مردم و مسئولان درخور اهمیت و موردتوجه بسیار است. در این ارتباط بررسی متغیرهای اثرگذار بر روند بازار سرمایه و ریسک‌های پیش‌روی آن اهمیت بسیاری یافته‌اند. نوسانات اقتصادی و فراز و فرودهای سیاسی در سال‌های گذشته روند اقتصاد جهانی و ملی را تحت تأثیر قرار داده و افت‌وخیز بازارهای سرمایه در بسیاری از کشورها ازجمله ایران را در پی داشته‌ است. در چند سال گذشته اپیدمی کرونا، تنش‌های بین‌المللی، نوسان متغیرهای کلان اقتصادی و سیاست‌های مالی در شکل‌گیری روند بازار سرمایه ایران و بورس تهران نقش داشته‌اند. گزارش پیش‌رو می‌کوشد با واکاوی نوسانات بورس تهران در چند سال گذشته، علل و دلایل افت‌وخیز این بازار را بررسی کرده و ریسک‌های پیش‌روی آن را با مسئولان و دست‌اندرکاران اقتصادی و فعالان بازار سرمایه به اشتراک بگذارد.

۱- ارزش بازار سهام

ارزش بازار سهام بورس تهران از ابتدای سال ۱۳۹۶ رشدی تقریباً مداوم را تا ۱۹ مردادماه سال ۱۳۹۹ تجربه کرد و در این تاریخ به بیشترین مقدار تاریخی (تا آن زمان) خود معادل ۷۷,۷۷۶ هزار میلیارد ریال رسید. پس از این تاریخ ارزش بازار سهام بورس تهران، طی روندی کاهنده به ۵۲,۲۲۹ هزار میلیارد ریال در پایان سال ۱۳۹۹ کاهش یافت. ارزش بازار سهام تا خرداد‌ماه سال ۱۴۰۰ تا ۴۳،۷۹۲ هزار میلیارد ریال افت کرد.

اما با فرازوفرود، این سال را با ۵۴,۴۸۳ هزار میلیارد ریال به پایان رساند. در سال ۱۴۰۱، شاهد بازگشت نسبی رونق به بورس تهران بودیم. رشد ۳۳ درصدی ارزش بازار سهام در این سال، ناشی از عواملی مانند کاهش نرخ تورم، افزایش سودآوری شرکت‌ها و حمایت‌های دولت از بورس بود. در سال ۱۴۰۲، شاهد رشد ۹ درصدی ارزش بازار سهام بودیم. این رشد با وجود نرخ تورم بالا، نشان‌دهنده ثبات نسبی در اقتصاد ایران و امیدواری محتاطانه سرمایه‌گذاران به آینده بورس بوده است. در اوایل سال ۱۴۰۲ و تا ۱۶ اردیبهشت‌ماه، ارزش بازار بورس تهران برای اولین‌بار از مردادماه ۱۳۹۹ فراتر رفت و به ۹۳,۷۰۷ هزار میلیارد رسید و بیشترین مقدار تاریخی جدید خود را ثبت کرد. نمودار ۱ روند ارزش بازار سهام بورس تهران در بازه زمانی یادشده را به تصویر کشیده است.
ارزش بازار سهام بورس تهران از ۳,۲۲۰ هزار میلیارد ریال در پایان سال ۱۳۹۵ با ۲,۳۵۹ درصد رشد (معادل سالانه ۵۸ درصد) به ۷۹,۱۸۹ هزار میلیارد ریال در پایان سال ۱۴۰۲ بالغ شد.
بازار سهام بورس تهران با چالش‌هایی مانند نوسانات نرخ ارز، نرخ تورم بالا و ابهامات در مورد سیاست‌های اقتصادی دولت روبرو است. با وجود این چالش‌ها، چشم‌انداز آتی بورس می‌تواند تا حدی امیدوارکننده باشد. ثبات نسبی در اقتصاد ایران، افزایش سودآوری برخی از شرکت‌ها و اقدامات حمایتی دولت، می‌تواند زمینه‌ساز رونق مجدد بورس در سال‌های آینده باشد.

ارزش اسمی بازار سهام بورس تهران در بازه زمانی ۱۳۹۵ تا ۱۴۰۲ رشدی چشمگیر را تجربه کرده است. این رشد که درمجموع ۱،۱۸۸ درصد بوده است، نشان‌دهنده افزایش قابل‌توجه تعداد شرکت‌های پذیرفته‌شده در بورس و همچنین افزایش سرمایه‌گذاری در این بازار است. نکته قابل‌توجه در این خصوص، شتاب گرفتن رشد ارزش اسمی بازار در سال‌های اخیر است. به‌طوری‌که در سال ۱۳۹۹ شاهد رشدی ۲۰۵ درصدی در این زمینه بوده‌ایم. این رشد عمدتاً ناشی از ورود شرکت‌های سرمایه‌گذاری استانی به بورس تهران بوده است. در سال ۱۳۹۹، شاهد ورود ۲۵ شرکت سرمایه‌گذاری استانی به بورس تهران بودیم که این موضوع، به‌طور قابل‌توجهی بر ارزش اسمی بازار افزود. ورود شرکت‌های سرمایه‌گذاری استانی به بورس، نقش مهمی در تحولات این بازار در سال‌های اخیر ایفا کرده است. این شرکت‌ها که درمجموع ۴۲ درصد از کل ارزش اسمی بازار را در پایان سال ۱۳۹۹ به خود اختصاص داده بودند، به‌عنوان بازیگران جدیدی در این عرصه حاضر شدند. با وجود رشد چشمگیر ارزش اسمی بازار سهام، اما این بازار همچنان با چالش‌هایی روبرو است. ازجمله این چالش‌ها می‌توان به نوسانات نرخ ارز، نرخ تورم بالا و ابهامات در مورد سیاست‌های اقتصادی دولت اشاره کرد.

۲- شاخص‌
شاخص کل در ابتدای سال ۱۳۹۶، در مقدار ۷۷,۲۳۰ قرار داشت. بیشترین مقدار پایانی این شاخص تا قبل از آغاز سال ۱۴۰۲ در تاریخ ۱۹ مردادماه سال ۱۳۹۹ محقق شده بود. از ابتدای سال ۱۳۹۶ تا میانه سال ۱۳۹۹، شاخص کل بورس تهران روندی فزاینده را طی کرد. شاخص کل فقط طی کمتر از ۵ ماه، از ابتدای سال ۱۳۹۹ تا ۱۹ مردادماه این سال، معادل ۳۰۵ درصد افزایش یافت و به بیشترین مقدار تاریخی خود تا آن زمان دست یافت. در پایان روز معاملاتی این تاریخ، شاخص کل با عدد ۲,۰۷۸,۵۴۷ واحد کار خود را به پایان رساند. پس از اوج تاریخی سال ۱۳۹۹، این شاخص با طی روندی کاهنده و با کاهش ۳۷ درصدی به ۱,۳۰۷,۷۰۷ واحد در پایان سال ۱۳۹۹ رسید. از ابتدای سال ۱۳۹۹ تا پایان این سال، شاخص کل ارزش- وزنی ۱۵۵ درصد افزایش یافت. در اواسط اولین فصل سال ۱۴۰۲، شاخص کل رکورد جدیدی را ثبت کرد و در ۱۶ اردیبهشت‌ماه به عدد ۲,۵۳۵,۲۳۷ واحد رسید؛ اما پس‌ازآن روند نزولی به خود گرفت و نهایتاً این سال را با ۱۲ درصد رشد نسبت به ابتدای سال و ۱۳ درصد افت نسبت به اوج خود (۱۶ اردیبهشت ۱۴۰۲) به پایان رساند.

شاخص کل هم‌وزن بورس تهران نیز از ابتدای سال ۱۳۹۶ تا ۱۹ مردادماه ۱۳۹۹ روندی صعودی را پشت سر گذاشت. بیشترین مقدار پایانی این شاخص در تاریخ ۱۹ مردادماه ۱۳۹۹، محقق شده بود. در پایان روز معاملاتی این تاریخ، شاخص کل هم‌وزن با عدد ۵۳۳,۴۴۵ واحد کار خود را به پایان رساند. پس از این تاریخ و تا پایان سال ۱۳۹۹، شاخص هم‌وزن افت کمتری را نسبت به شاخص ارزش وزنی تجربه کرد و با ۱۸ درصد کاهش به ۴۳۹,۸۰۲ واحد در پایان سال ۱۳۹۹ رسید. شاخص کل هم‌وزن در ۷ اسفند ۱۴۰۱ رکورد جدیدی را ثبت و قله قبلی خود را جابه‌جا کرد. این شاخصتا تاریخ ۱۶ اردیبهشت‌ماه ۱۴۰۲ به روند صعودی خود ادامه داد و در این تاریخ به رکورد ۸۷۰,۴۰۹ واحدی یعنی ۶۳ درصد بالاتر از ۱۹ مرداد ۱۳۹۹ رسید، اما پس‌ازآن وارد روند نزولی شد. شاخص کل هم‌وزن اگرچه در سال ۱۴۰۲ بازدهی ۲۷ درصدی را کسب کرد، اما از ۱۶ اردیبهشت‌ماه تا پایان این سال، با کاهش ۱۵ درصدی مواجه بود.

۳- معاملات اوراق بهادار در بورس تهران

۱-۳- ارزش معاملات

معاملات اوراق بهادار بورس تهران از نظر ارزش، رشدی پیوسته و تصاعدی را در سال‌های ۱۳۹۶ تا ۱۳۹۹ پشت سرگذاشته‌اند. پس از سال ۱۳۹۹ که ارزش معاملات بورس تهران رشدی باورنکردنی را تجربه کرده بود، در سال ۱۴۰۰ ارزش معاملات نسبت به سال ۱۳۹۹ کاهش، اما نسبت به سال ۱۳۹۸ بازهم رشد داشت. ارزش معاملات در سال‌های ۱۴۰۱ و ۱۴۰۲ نیز با افزایش همراه بود. در جدول ۴ ارزش معاملات بورس تهران به تفکیک ابزارهای قابل معامله در آن از سال ۱۳۹۶ تا ۱۴۰۲ نشان داده شده است. روند ارزش معاملات در سهام و ابزار مشتقه نیز مشابه روند کل ارزش معاملات بوده و تنها در سال ۱۴۰۰ نسبت به سال پیشین آن کاهش داشته است؛ اما ارزش معاملات در اوراق بدهی و صندوق‌های قابل معامله همواره صعودی بوده و حتی در سال ۱۴۰۰ نیز به روند صعودی خود ادامه داده است. ارزش معاملات در سال ۱۴۰۲ در تمامی ابزارها به‌جز سهام از سال ۱۳۹۹ بیشتر بوده است.

همان‌طور که در بخش قبلی اشاره شد، ارزش معاملات بورس تهران از رشد بالایی برخوردار بوده‌ است و میانگین روزانه ارزش معاملات اوراق بهادار از ۲,۶۶۹ میلیارد ریال در سال ۱۳۹۶ به ۹۲,۰۸۱ میلیارد ریال رسیده است. میانگین ارزش روزانه معاملات اوراق بهادار بورس تهران در سال ۱۳۹۹ و با شرایط پیش‌آمده در آن سال به ۱۱۱,۱۷۲ میلیارد ریال رسیده بود. کاهش میانگین روزانه ارزش معاملات اوراق بهادار در سال ۱۴۰۲ نسبت به ۱۳۹۹ مربوط به سهام بوده و ارزش معاملات سایر اوراق بهادار در سال ۱۴۰۲ از تمامی سال‌های پیشین آن بیشتر بوده است.

۲-۳- حجم معاملات

روند حجم معاملات اوراق بهادار در جدول ۶ به نمایش درآمده است. حجم معاملات اوراق بهادار از سال ۱۳۹۶ تا ۱۳۹۹ رشدی پایدار و فزاینده داشته و پس از کاهش در سال ۱۴۰۰ نسبت به سال پیشین، دوباره روند رو‌به‌رشد خود را در پیش گرفت، به‌طوری‌که در سال ۱۴۰۲، حجم معاملات در تمامی اوراق بهادار ازجمله سهام حتی نسبت به سال ۱۳۹۹ فراتر رفته است. بدین ترتیب حجم معاملات کل اوراق بهادار در سال ۱۴۰۲ نسبت به سال ۱۳۹۶، رشد چشمگیر ۹۷۴ درصدی داشته و به ۲,۸۲۵,۴۰۷ میلیون ورقه بهادار رسیده است. همچنین در سال ۱۴۰۲ بازار سرمایه‌گذاری حرفه‌ای بورس تهران نیز راه‌اندازی شد تا بدین ترتیب تنوع سرمایه‌گذاری در این بورس افزایش یابد.

در جدول ۷ میانگین روزانه حجم معاملات انواع اوراق بهادار قابل معامله در بورس تهران به تصویر کشیده شده است. میانگین روزانه حجم کل اوراق بهادار از سال ۱۳۹۶ تا ۱۳۹۹ رشدی پیوسته را سپری کرده است و پس از کاهش در سال ۱۴۰۰، دوباره به روند صعودی خود بازگشته است. علت کاهش حجم کل معاملات اوراق بهادار بورس تهران در سال ۱۴۰۰، سهام بوده است و در سایر ابزار، میانگین روزانه حجم معاملات در بازه زمانی موردبررسی، به‌طور پیوسته افزایش یافته است. میانگین حجم روزانه معاملات صندوق‌های قابل معامله از سال ۱۳۹۶ تا سال ۱۴۰۲ رشدی فزاینده و پیوسته را تجربه کرده است که این موضوع نشان از اعتماد سرمایه‌گذاران به مدیران این صندوق‌ها و افزایش آگاهی سرمایه‌گذاران به سرمایه‌گذاری غیرمستقیم در بورس دارد.

۳-۳- تعداد معاملات

تعداد دفعات معاملات انواع اوراق بهادار در بورس تهران در سال ۱۳۹۶ حدود ۱۵/۵ میلیون بود که با روندی صعودی تا سال ۱۳۹۹ به حدود ۳۶۳ میلیون افزایش یافت. تعداد دفعات معاملات در سال‌های ۱۴۰۰ و ۱۴۰۱ با روندی نزولی نسبت به سال ۱۳۹۹ همراه بود و به ترتیب حدود ۱۵۲ و ۱۱۶ میلیون بوده است. در سال ۱۴۰۲ تعداد دفعات معاملات با افزایش ۱۹ درصدی نسبت به سال پیشین و کاهش قابل توجه ۶۲ درصدی نسبت به اوج خود در سال ۱۳۹۹ همراه بوده است.

در جدول ۹ میانگین روزانه تعداد دفعات معاملات در بورس تهران به نمایش درآمده است. به‌طور میانگین، تعداد دفعات معاملات در تمامی اوراق قابل معامله بورس تهران در سال ۱۳۹۶ در هر روز برابر ۶۵ هزار معامله بوده است که این عدد در سال ۱۴۰۲ به ۵۶۹ هزار معامله در روز رسیده است. در سال ۱۳۹۹ میانگین روزانه تعداد دفعات معاملات حدود ۱/۵ میلیون دفعه بود و این معیار ازآن‌رو که بار سامانه‌های معاملاتی را مشخص می‌کند، درخورتوجه است.

۴-۳- ترکیب معاملات خرد، بلوک و عمده سهام در بورس تهران

بررسی معاملات سهام در بورس تهران بیانگر روند رو‌به‌رشد معاملات خرد و روند به‌شدت کاهشی معاملات بلوک و عمده از سال ۱۳۹۶ تا سال ۱۳۹۹ است. سهم معاملات عمده و بلوک درمجموع از ۴۰ درصد در سال ۱۳۹۶ به حدود ۵ درصد در سال ۱۳۹۹ کاهش یافته و برخلاف آن سهم معاملات خرد از ۶۰ درصد به بیش از ۹۵ درصد افزایش یافته است. مجموع معاملات بلوک و عمده از سال ۱۳۹۹ تا ۱۴۰۲ شاهد رونق و افزایش بوده، به‌طوری‌که از ۵ درصد در سال ۱۳۹۹ به حدود ۲۷ درصد ارزش کل معاملات سهام در سال ۱۴۰۲ رسیده و در طرف مقابل سهم معاملات خرد از بیش از ۹۵ درصد به کمتر از ۷۴ درصد در دوره مورد بررسی رسیده است.

۴- گردش معاملات سهام
بورس تهران در سال‌های ۱۳۹۶ تا ۱۳۹۹ رشدی همه‌جانبه را پشت سرگذاشته است. این رشد از ابعاد گوناگونی همچون شاخص، ارزش بازار، ارزش و حجم معاملات و تنوع ابزارهای مالی قابل‌مشاهده است. گردش معاملات سهام بورس تهران نیز همچون دیگر ابعاد آن رشد قابل‌ملاحظه‌ای داشته است و از ۱۶ درصد در سال ۱۳۹۶ به ۷۰ درصد در سال ۱۳۹۹ رسیده است. میانگین گردش معاملات سهام بورس تهران در سال‌های موردبررسی برابر ۲۹ درصد و اگر داده‌های سال ۱۳۹۹ را به‌عنوان یک داده پرت یا دورافتاده (Outlier) در نظر بگیریم، ۲۲ درصد است. در سال‌های ۱۴۰۰ تا ۱۴۰۲، گردش معاملات بورس تهران حدود ۱۷ درصد بوده که نسبت به میانگین سالانه (از سال ۱۳۹۶) حتی بدون در نظر گرفتن سال ۱۳۹۹ نیز پایین‌تر است.

۵- تأمین مالی
رشد همه‌جانبه بازار سرمایه ایران در چند سال گذشته در بحث تأمین مالی نیز کاملاً مشهود بوده، رشدی که در این سال‌ها به‌طور پیوسته رخ داده است. تأمین مالی به‌وسیله بورس تهران در سال ۱۳۹۷ رشد ۷۷ درصدی نسبت به سال پیشین خود داشته و در سال ۱۳۹۸، تأمین مالی بورس ۴۴ درصد از سال ۱۳۹۷ بیشتر بوده است. سرعت این رشد در سال ۱۳۹۹ افزایش پیدا کرده و ۱۳۹ درصد نسبت به سال قبل افزایش پیدا کرده است. در سال ۱۴۰۰ علیرغم کاهش سایر متغیرها ازجمله ارزش بازار، ارزش معاملات، حجم معاملات و سایر متغیرها، تأمین مالی به‌وسیله بورس تهران رشد ۵۲ درصدی را تجربه کرده است. این رشد در سال‌های ۱۴۰۱ و ۱۴۰۲ نیز ادامه یافت و به ترتیب با افزایش قابل‌توجه ۱۹۳ درصدی در سال ۱۴۰۱ و رشد ۵ درصدی در سال ۱۴۰۲ همراه بود.

جدول ۱۳ میزان افزایش سرمایه ناشران پذیرفته‌شده در بورس تهران را به تفکیک نوع افزایش سرمایه (مطالبات و آورده نقدی، اندوخته‌ها و سود انباشته و صرف سهام، آورده نقدی با سلب حق تقدم از سهامداران فعلی، صرف سهام و تجدید ارزیابی) از سال ۱۳۹۶ تا پایان سال ۱۴۰۲ را نشان می‌دهد.

۶- سهام شناور

سهام شناور شرکت‌های حاضر در بورس تهران نیز از سال ۱۳۹۷ تا ۱۴۰۲ روندی صعودی داشته است. میانگین ساده سهام شناور شرکت‌های بورسی در بازه زمانی یادشده با حدود ۴۳ درصد رشد از ۲۴/۱ درصد به ۳۴/۶ درصد و میانگین وزنی سهام شناور شرکت‌های بورسی نیز با ۶۳ درصد رشد از ۱۶/۸ درصد به ۲۷/۸ درصد رسیده است.

۷- تعداد و ترکیب معامله‌گران

در چند سال گذشته تعداد و ترکیب فعالان بازار سرمایه دستخوش تغییرات قابل توجهی شده است. تعداد سرمایه‌گذاران در بازار سرمایه رشد بسیار زیادی را تجربه کرده، سهم اشخاص حقیقی از معاملات افزایش یافته و از سهم سرمایه‌گذاران حقوقی کاسته شده است. جدول ۱۵ تعداد کدهای معاملاتی را به تفکیک فعال، حقوقی، حقیقی و خارجی نشان داده است. تعداد کل کدهای معاملاتی با آغاز صدور کد معاملاتی برای مشمولان سهام عدالت در سال ۱۳۹۷ با رشد بسیاری همراه شد اما تعداد کدهای معاملاتی فعال در این سال با چنین رشدی همراه نبود. رشد مهم تعداد کدهای معاملاتی فعال پس از آزادسازی سهام عدالت به وقوع پیوست به‌گونه‌ای که تعداد کدهای معاملاتی فعال با رشد ۲۶۰ درصدی از حدود ۱۰ میلیون به نزدیک ۳۷ میلیون کد رسیده است. این رشد به دلیل افزایش تعداد کدهای معاملاتی سرمایه‌گذاران حقیقی رخ داده به‌نحوی‌که افزایش تعداد کدهای فعال سرمایه‌گذاران حقوقی در این سال ۲۷,۱۹۶ کد و افزایش تعداد کدهای فعال سرمایه‌گذاران حقیقی در این سال ۲۶,۴۶۱,۷۱۶ کد بوده است؛ بنابراین تعداد سرمایه‌گذاران حقیقی فعال نزدیک ۳/۶ برابر شد. در سال‌های ۱۴۰۰ تا ۱۴۰۲ تعداد کدهای معاملاتی روندی افزایشی داشت و از ۳۶/۷ میلیون نفر به ۳۹/۵ میلیون نفر افزایش یافت.

۸- عرضه‌های اولیه در بورس تهران

میانگین تعداد شرکت‌کنندگان در عرضه‌های اولیه در بورس نیز طی چند سال گذشته رشد بسیاری داشته است. درحالی‌که در ۷ عرضه‌ی اولیه‌ی سال ۱۳۹۶ به‌طور متوسط ۱۲۵,۵۷۰ نفر و در ۹ عرضه اولیه‌ی سال ۱۳۹۸ به‌طور متوسط ۹۲۱,۲۳۲ نفر شرکت کرده بودند، با رشد بسیار حضور سرمایه‌گذاران حقیقی در ۱۰ عرضه اولیه‌ای که در سال ۱۳۹۹ در بورس تهران انجام شده است، به‌طور متوسط ۴/۴۵ میلیون نفر در هر عرضه شرکت کرده‌اند. با توجه به شرایط کلی بازار از سال ۱۴۰۰ تا ۱۴۰۲، در کل تعداد ۱۴ عرضه اولیه با میانگین هر سال به ترتیب ۲/۷، ۱/۵ و ۱/۶ میلیون نفر در بورس تهران صورت پذیرفت.

تعداد شرکت‌کنندگان در عرضه‌های اولیه بورس تهران از سال ۱۳۹۶ تا ۱۴۰۲ در نمودار ۳ به تصویر کشیده شده است. این نمودار به‌خوبی رشد مداوم تعداد شرکت‌کنندگان در عرضه‌های اولیه بورس تهران از سال ۱۳۹۶ تا سال ۱۳۹۹ و سپس روند نزولی همراه با فرازوفرود آن را از اواخر سال ۱۳۹۹ تا ۱۴۰۲ نشان می‌دهد.

۹- سهم سرمایه‌گذاران حقیقی و حقوقی از معاملات سهام بورس تهران

سهم سرمایه‌گذاران حقیقی و حقوقی از معاملات نیز در سال‌های گذشته در حال تغییر بوده است. همان‌گونه که از اطلاعات جدول ۱۷ مشخص است، سهم سرمایه‌گذاران حقوقی در سال ۱۴۰۲ نسبت به سال ۱۳۹۶ از فروش ۱۱ درصد و از خرید ۹ درصد کاهش یافته و به همین میزان سهم سرمایه‌گذاران حقیقی افزایش یافته است.

۱۰- معاملات برخط

جدول ۱۸ نسبت ارزش معاملات برخط و صندوق‌های سرمایه‌گذاری مشترک از کل ارزش معاملات سهام در بورس تهران در سال‌های گذشته را نشان می‌دهد. در سال ۱۳۹۶ نسبت معاملات برخط از کل معاملات سهام ۲۵ درصد و همین نسبت برای صندوق‌های سرمایه‌گذاری مشترک ۱۰ درصد بوده است. افزایش سهم معاملات سرمایه‌گذاران بر خط تا سال ۱۳۹۹، سهم آنان را به ۷۶ درصد رساند و سهم صندوق‌های سرمایه‌گذاری مشترک به ۵ درصد کاهش یافت. رشد فزاینده‌ی سهم معاملات برخط از کل معاملات و در مقابل، کاهش قابل‌توجه سهم صندوق‌های سرمایه‌گذاری از معاملات بیانگر تمایل سرمایه‌گذاران به حضور مستقیم در بازار سهام آن‌هم با استفاده از سازوکار معاملاتی برخط است. این امر با توجه به رشد فزاینده‌ی کدهای معاملاتی فعال حقیقی به‌ویژه در سال ۱۳۹۹ که بیشتر آنها را سرمایه‌گذاران غیرحرفه‌ای تشکیل می‌دهند، درخور تأمل است.

۱۱- مقایسه شاخص کل بورس تهران و خالص سرمایه‌گذاری حقیقی
نقدینگی فزاینده در سال‌های ۱۳۹۸ و ۱۳۹۹ در عرصه‌ی ملی، منجر به ورود بخشی از آن به بازار سهام بود به‌گونه‌ای که در سال ۱۳۹۸ درمجموع بیش از ۲۱۳ هزار میلیارد ریال خالص سرمایه‌گذاری سرمایه‌گذاران حقیقی در بازار بود. در نمودارهای بعدی، روند خالص سرمایه‌گذاری حقیقی (ارزش خرید منهای ارزش فروش) از سال ۱۳۹۸ تا ۱۴۰۲ به تفکیک سال با شاخص کل بورس تهران مقایسه شده است. در این نمودارها خالص سرمایه‌گذاری اشخاص حقیقی در ابتدای هر سال صفر در نظر گرفته شده است و به‌صورت تجمعی تا پایان سال ادامه پیدا کرده است.

در سال ۱۳۹۹ خالص سرمایه‌گذاری سرمایه‌گذاران حقیقی بیش از ۵۲۳ هزار میلیارد ریال در بورس تهران بود. ازآنجاکه سرمایه‌گذاران حقیقی حدود ۸۰ درصد معاملات را در اختیار دارند، روند شاخص کل بورس تهران و روند خالص سرمایه‌گذاری اشخاص حقیقی با یکدیگر بسیار همسو است، به‌گونه‌ای که در اوج شاخص در تاریخ ۱۹ مردادماه ۱۳۹۹، خالص سرمایه‌گذاری اشخاص حقیقی به بیش از یک میلیون میلیارد ریال در این سال رسید و سپس با خروج سرمایه‌گذاران حقیقی و آغاز افت شاخص کل بورس تهران، خالص سرمایه‌گذاری اشخاص حقیقی در انتهای سال ۱۳۹۹ در کنار نزول شاخص به ۵۲۳ هزار میلیارد ریال کاهش یافت.

در سال ۱۴۰۰ خالص سرمایه‌گذاری سرمایه‌گذاران حقیقی معادل منفی ۴۲۵ هزار میلیارد ریال در بورس تهران بوده و درواقع میزان فروش آنها ۴۲۵ هزار میلیارد ریال از میزان خریدشان بیشتر بوده است. در این سال، شاخص کل بورس تهران از ابتدای سال تا ۳ خردادماه افت ۱۶ درصدی را تجربه کرد و پس‌ازآن تا تاریخ ۶ شهریورماه رشد قابل‌توجه ۴۴ درصدی را به ثبت رساند. در ادامه و پس از چند افت‌وخیز، در تاریخ ۵ بهمن‌ماه ۱۴۰۰ با ۲۳ درصد کاهش نسبت به ۶ شهریورماه به ۱,۲۰۷,۹۲۷ واحد رسید. شاخص کل بورس تهران از ۵ بهمن‌ماه تا پایان سال رشدی ۱۳ درصدی را ثبت کرد. بدین ترتیب شاخص کل بورس تهران در سال ۱۴۰۰ با ۴/۶ افزایش به کار خود پایان داد.

در سال ۱۴۰۱ خالص سرمایه‌گذاری سرمایه‌گذاران حقیقی منفی ۳۲۹ هزار میلیارد ریال در بازار بوده و میزان فروش آنها ۳۲۹ هزار میلیارد ریال از میزان خریدشان بیشتر بوده است. بازدهی شاخص کل بورس تهران در دوره موردبررسی برابر ۳۳ درصد بوده است. علی‌رغم رشد شاخص، خالص سرمایه‌گذاری سرمایه‌گذاران حقیقی در بازه موردبررسی منفی بوده است که نشان از عدم همسویی شاخص بورس و خالص سرمایه‌گذاری سرمایه‌گذاران حقیقی در این سال بوده است.

در سال ۱۴۰۲ و تا ۱۶ اردیبهشت‌ماه، خالص سرمایه‌گذاری سرمایه‌گذاران حقیقی بورس تهران ۱۵۲ هزار میلیارد ریال مثبت بود و از این تاریخ تا پایان سال ۵۰۴ هزار میلیارد فروششان از خریدشان بیشتر بوده است. بدین ترتیب خالص سرمایه‌گذاری اشخاص حقیقی در بورس تهران در این سال منفی ۳۵۳ هزار میلیارد ریال بوده است. شاخص کل از ابتدای سال تا ۱۶ اردیبهشت‌ماه، ۲۹ درصد افزایش و از آن تاریخ تا پایان سال با کاهش ۱۳ درصدی همراه بوده است که نشان‌دهنده همسویی شاخص بورس و خالص سرمایه‌گذاری سرمایه‌گذاران حقیقی است.

۱۲- مروری بر صنعت صندوق‌های سرمایه‌گذاری در ایران
۱-۱۲- تعداد صندوق‌های سرمایه‌گذاری
جدول ۱۹ روند تعداد انواع صندوق‌های سرمایه‌گذاری از سال ۱۳۹۶ تا ۱۴۰۲ را به تصویر کشیده است. همان‌گونه که مشاهده می‌شود بیشترین رشد تعدادی مربوط به صندوق‌های با درآمد ثابت بوده که تعداد آنها از ۷۰ (۶۰ صندوق مشترک و ۱۰ صندوق قابل معامله) در سال ۱۳۹۶ به ۱۴۱ (۷۸ صندوق مشترک و ۶۳ صندوق قابل معامله) در پایان سال ۱۴۰۲ افزایش یافته است. تعداد صندوق‌های سرمایه‌گذاری مختلط با تغییر بسیار اندکی همراه بوده و تعداد صندوق‌های سرمایه‌گذاری در سهام نیز از ۸۲ به ۱۳۱ افزایش یافته است.

۲-۱۲- ارزش صندوق‌های سرمایه‌گذاری
جدول ۲۰ روند ارزش صندوق‌های سرمایه‌گذاری در سال‌های گذشته را نشان می‌دهد. دو صندوق واسطه‌گری مالی یکم و پالایشی یکم که در زمره‌ی صندوق‌های قابل معامله سهمی قرار دارند، به دلیل ماهیت و روش تأسیس متفاوت آنها، در این جدول مدنظر قرار نگرفته‌اند. ارزش صندوق‌های سرمایه‌گذاری در سهام از سال ۱۳۹۶ تا ۱۴۰۲، معادل ۸۵۵ هزار میلیارد ریال افزایش یافته درحالی‌که در همین بازه‌ی زمانی ارزش بازار سهام بورس تهران ۷۲,۹۳۴ هزار میلیارد ریال بیشتر شده است. به‌بیان‌دیگر نسبت افزایش ارزش صندوق‌های سرمایه‌گذاری در سهام (بدون لحاظ واسطه‌گری مالی یکم و پالایشی یکم) به افزایش ارزش بازار سهام بورس تهران تنها ۱/۱۷ درصد بوده است. مجموع ارزش دو صندوق واسطه‌گری مالی یکم و پالایشی یکم در ستونی مجزا آورده شده است.

جدول ۲۱ روند ارزش سهام تحت تملک صندوق‌های سرمایه‌گذاری در سال‌های گذشته را نشان می‌دهد. همان‌گونه که مشاهده می‌شود ارزش سهام تحت تملک صندوق‌های سرمایه‌گذاری متناسب با رشد ارزش بازار سهام افزایش نیافته و نسبت آن از ۲/۲ درصد ارزش بازار سهام بورس تهران در سال ۱۳۹۶ به ۱/۳ درصد در پایان سال ۱۳۹۹ کاهش یافته است. این نسبت در پایان سال ۱۴۰۲ برابر ۱/۹ درصد بوده که همچنان نسبت به سال ۱۳۹۶ پایین‌تر است.

اگر ارزش سهام تحت تملک دو صندوق واسطه‌گری مالی یکم و پالایشی یکم که در سال ۱۳۹۹ در بازار صندوق‌های قابل معامله بورس تهران پذیرفته شده‌اند را نیز در محاسبات لحاظ کنیم، نسبت ارزش سهام صندوق‌ها به ارزش بازار سهام بورس تهران از سال ۱۳۹۹ تا ۱۴۰۲ به ترتیب برابر با ۱/۸، ۱/۹، ۲/۲ و ۲/۲ درصد خواهد شد. ارزش بازار سهام بورس تهران در پایان سال ۱۳۹۶ بالغ‌بر ۳,۸۲۳ هزار میلیارد ریال بود که تا پایان سال ۱۴۰۲ به ۷۲,۹۳۴ هزار میلیارد ریال رسید. ارزش سهام تحت تملک صندوق‌های سرمایه‌گذاری در همین مدت از حدود ۸۳ هزار به ۱,۴۱۰ هزار میلیارد ریال رسیده است؛ بنابراین در این بازه‌ی زمانی ارزش بازار سهام بورس تهران ۱۹ برابر و ارزش سهام تحت تملک صندوق‌ها ۱۷ برابر شده است. از همین‌رو است که نسبت ارزش سهام صندوق‌ها به ارزش بازار از ۲/۲ درصد به ۱/۹ درصد کاهش یافته است.
۳-۱۲- تعداد سرمایه‌گذاران صندوق‌های سرمایه‌گذاری
جدول ۲۲ روند تعداد سرمایه‌گذاران صندوق‌های سرمایه‌گذاری به تفکیک انواع آنها را به تصویر کشیده است. با مقایسه صندوق‌های سرمایه‌گذاری قابل معامله و سرمایه‌گذاری مشترک نیز مشخص می‌شود رشد سرمایه‌گذاران در صندوق‌های سهمی قابل معامله به‌مراتب بیشتر از صندوق‌های سهمی مشترک بوده است. به‌بیان‌دیگر سرمایه‌گذاران برای حضور غیرمستقیم در بازار سهام صندوق‌های قابل معامله سهمی را به صندوق‌های مشترک سهمی ترجیح داده‌اند. این امر می‌تواند به دلیل دسترسی به‌مراتب راحت‌تر به صندوق‌های قابل معامله در مقایسه با صندوق‌های سرمایه‌گذاری مشترک باشد.

۱۳- بررسی روند بازدهی صندوق‌های سرمایه‌گذاری
به‌منظور بررسی روند عمومی بازدهی صندوق‌های سرمایه‌گذاری در سهام، شاخص بی‌وزن NAV آنها از سال ۱۳۹۸ تا پایان سال ۱۴۰۲ محاسبه شده است. برای محاسبه‌ی شاخص یادشده، صندوق‌های سرمایه‌گذاری در سهام (مشترک و قابل معامله) در نظر گرفته شده و NAV آنها در محاسبات لحاظ شده است.
در سال ۱۳۹۸ بازدهی شاخص صندوق‌های سرمایه‌گذاری ۱۷۵ درصد بوده است. این در حالی است که شاخص کل ارزش- وزنی بورس تهران در سال ۱۳۹۸ با ۱۸۷ درصد افزایش به ۵۱۲,۹۰۰ واحد دست یافت. در نمودار ۹ شاخص بی‌وزن صندوق‌های سرمایه‌گذاری (میانگین ساده‌ی بازدهی صندوق‌های سرمایه‌گذاری در سهام) و شاخص کل بورس تهران در سال ۱۳۹۸ به تصویر کشیده شده است. برای مقایسه بهتر مبنای ۱,۰۰۰ برای شاخص‌ها در نظر گرفته شده است.

در سال ۱۳۹۹ بازدهی شاخص صندوق‌های سرمایه‌گذاری ۱۵۶ درصد بوده است. شاخص یادشده از ابتدای سال ۱۳۹۹ تا ۱۹ مردادماه این سال رشدی معادل ۲۵۹ درصد را تجربه کرده و پس‌ازآن تا پایان سال با افت ۲۸ درصدی مواجه بوده است. این در حالی است که شاخص کل ارزش-وزنی بورس تهران از ابتدای سال ۱۳۹۹ تا ۱۹ مردادماه این سال با ۳۰۵ درصد افزایش به بیشترین مقدار تاریخی خود دست یافته و پس‌ازآن تا پایان سال ۱۳۹۹ با کاهش ۳۷ درصدی مواجه شد.

در سال ۱۴۰۰ بازدهی شاخص صندوق‌های سرمایه‌گذاری ۱/۳ درصد بوده است. این در حالی است که شاخص کل ارزش- وزنی بورس تهران در این سال با ۴/۶ درصد افزایش به ۱,۳۶۷,۲۵۰ واحد دست یافت. در نمودار ۱۱ شاخص بی‌وزن صندوق‌های سرمایه‌گذاری (میانگین ساده‌ی بازدهی صندوق‌های سرمایه‌گذاری در سهام) و شاخص کل ارزش- وزنی بورس تهران در سال ۱۴۰۰ به تصویر کشیده شده است.

در سال ۱۴۰۱ میانگین بی‌وزن بازدهی صندوق‌های سرمایه‌گذاری در سهام ۵۳ درصد بوده است. این در حالی است که شاخص کل ارزش- وزنی بورس تهران در این سال با ۴۳ درصد رشد به ۱,۹۶۰,۴۵۷ واحد رسید. در نمودار ۱۲ شاخص بی‌وزن صندوق‌های سرمایه‌گذاری و شاخص کل ارزش- وزنی بورس تهران در سال ۱۴۰۱ به تصویر کشیده شده است. برای مقایسه بهتر مبنای ۱,۰۰۰ برای شاخص‌ها در نظر گرفته شده است.

در سال ۱۴۰۲ میانگین بی‌وزن بازدهی صندوق‌های سرمایه‌گذاری در سهام ۱۸ درصد و بازدهی شاخص کل بورس تهران در این سال ۱۲ درصد بوده است. در نمودار ۱۳ شاخص بی‌وزن صندوق‌های سرمایه‌گذاری و شاخص کل ارزش- وزنی بورس تهران در سال ۱۴۰۲ به تصویر کشیده شده است.

منابع

۱ – https://www.csdiran.ir/pages?page=StatisticalReport
۲ – https://tse.ir/pages/Files/Peyvast/pf_