بررسی و تحلیل صنعت تایر
مـهـرداد حـقـگو
مدیر تحلیل کارگزاری بانک صنعت و معدن
عرشیا خالقی
کارشناس واحد تحلیل کارگزاری بانک صنعت و معدن
مقدمه
صنعت تایر به‌عنوان یکی از ارکان حیاتی بخش حمل‌ونقل، نقشی اساسی در توسعه زیرساخت‌های جابه‌جایی ایفا می‌کند. تایرها نه‌تنها عملکرد وسایل نقلیه را تحت تأثیر قرار می‌دهند، که در ایمنی، مصرف سوخت و دوام خودرو نیز نقش تعیین‌کننده‌ای دارند. این صنعت به‌عنوان یکی از بخش‌های کلیدی زنجیره تأمین خودروسازی، ارتباطی تنگاتنگ با این حوزه داشته و از تحولات آن تأثیر می‌پذیرد. بررسی صنعت تایر از منظر تاریخی، تولید، بازار، چالش‌ها و فرصت‌های پیشرو، تصویری جامع از وضعیت کنونی و چشم‌انداز آینده آن ترسیم خواهد کرد.
تاریخچه صنعت تایر
استفاده از چرخ به ۳,۵۰۰ سال پیش از میلاد بازمی‌گردد، اما مفهوم تایر به‌عنوان پوششی برای چرخ‌ها در قرون وسطی شکل گرفت، زمانی‌که نوارهای آهنی بر روی چرخ‌های چوبی کالسکه‌ها نصب شدند.
تحول مهم در صنعت تایر با کشف فرآیند پخت (ولکانیزاسیون) توسط چارلز گودیر در سال ۱۸۳۹ اتفاق افتاد. این فرآیند، لاستیک طبیعی را به ماده‌ای مقاوم‌تر و انعطاف‌پذیرتر تبدیل کرد.
در سال ۱۸۸۸، جان بوید دانلوپ اولین تایر بادی (پنوماتیک) را برای دوچرخه اختراع کرد که بعدها در خودروها به‌کار رفت.
در سال ۱۹۰۴، شرکت کنتیننتال اولین تایر آج‌دار را معرفی کرد و در سال ۱۹۴۶، شرکت میشلن تایرهای رادیال را به بازار عرضه کرد که به‌دلیل دوام بالا و کارایی بهتر، تحولی در صنعت تایر ایجاد نمود.
صنعت تایر در ایران با تأسیس اولین کارخانه در سال ۱۳۳۷ آغاز شد. این کارخانه با سرمایه‌گذاری شرکت بی.اف.گودریچ آمریکا و تحت نام «کیان تایر» راه‌اندازی شد و به تولید انواع تایرهای بایاس نخی با ظرفیت اسمی ۸,۰۰۰ تن در سال پرداخت.
در سال ۱۳۴۲، دومین کارخانه با همکاری شرکت جنرال تایر آمریکا تأسیس شد که پس از انقلاب اسلامی به «ایران تایر» تغییر نام داد. این شرکت نیز به تولید تایرهای بایاس نخی می‌پرداخت.
سومین کارخانه در سال ۱۳۴۷ با نام «یاسا» و با تمرکز بر تولید تایرهای دوچرخه و موتورسیکلت آغاز به‌کار کرد. سپس در سال ۱۳۵۳، شرکت «دنا» با همکاری بریجستون ژاپن برای تولید تایرهای سواری بایاس و رادیال نخی تأسیس شد.
در سال ۱۳۵۵، شرکت «پارس تایر» با سرمایه‌گذاری شرکت پیرلی ایتالیا برای تولید تایرهای کشاورزی، سنگین و نیمه‌سنگین و سواری راه‌اندازی شد.
پس از انقلاب اسلامی، شرکت‌های دیگری مانند «بارز»، «کویر تایر»، «یزد تایر»، «آرتاویل تایر» و «لاستیک خوزستان» به جمع تولیدکنندگان تایر در ایران پیوستند. این شرکت‌ها با بهره‌گیری از فناوری‌های نوین و همکاری با شرکت‌های بین‌المللی، به توسعه و تنوع محصولات خود پرداختند.
امروزه، صنعت تایر در ایران با تولید انواع تایرهای سواری، باری، کشاورزی و صنعتی، نقش مهمی در تأمین نیازهای حمل‌ونقل و توسعه اقتصادی کشور ایفا می‌کند.
انواع لاستیک و ساختار تایرهای رادیال و بایاس
تایرها بر اساس ساختار کلی به دو دسته رادیال (Radial) و بایاس (Bias) تقسیم می‌شوند که هر یک دارای ویژگی‌های خاصی هستند و برای کاربردهای متفاوتی طراحی شده‌اند.
تایرهای بایاس (Bias): لایه‌های تقویت‌کننده آن به‌صورت متقاطع قرار دارند که باعث استحکام بالا و مقاومت در برابر ضربه می‌شود. دیواره‌های ضخیم آن توانایی تحمل بار زیاد را دارد، اما تولید گرمای بیشتر و مقاومت غلتشی بالا باعث افزایش مصرف سوخت و کاهش عمر تایر می‌شود. مناسب برای وسایل نقلیه سنگین، ماشین‌آلات کشاورزی و موتورسیکلت‌ها است.
تایرهای رادیال (Radial): لایه‌های تقویت‌کننده در این تایر به‌صورت شعاعی (۹۰ درجه) قرار گرفته‌اند که موجب افزایش استحکام آج، انعطاف‌پذیری دیواره‌های جانبی و کاهش مصرف سوخت می‌شود. دوام بیشتر، تولید گرمای کمتر و پایداری بهتر در سرعت‌های بالا از مزایای آن است. مناسب برای خودروهای سواری، کامیون‌های سبک و وسایل نقلیه پرسرعت است.
همانطورکه در شکل ۱ مشخص است، فرآیند تولید لاستیک با مخلوط کردن مواد اولیه آغاز می‌شود، جایی‌که بسته‌های کائوچوی مصنوعی و طبیعی همراه با روغن‌های صنعتی و مواد شیمیایی در دستگاه مخلوط‌کن ترکیب شده و به لاستیک خام تبدیل می‌شوند. سپس در فرآیند تولید نخ تایر، الیاف نخ و مواد تقویت‌کننده مانند سیم‌های فلزی آماده می‌شوند تا استحکام تایر افزایش یابد. در ادامه، فرآیند پوشش‌دهی و برش انجام می‌شود که طی آن، لاستیک به‌صورت لایه‌ای برش خورده و پوشش داده می‌شود تا اجزای مختلف تایر مانند تسمه‌ها، بدنه و دیواره‌های جانبی شکل بگیرند. پس از آن، تولید طوقه تایر صورت می‌گیرد که از ترکیب سیم‌های فلزی و لاستیک ساخته شده و نقش ساختاری مهمی در تایر ایفا می‌کند. سپس، لایه‌های لاستیکی داخلی تایر تولید و آماده مونتاژ می‌شوند تا ساختار کلی تایر را تکمیل کنند. در مرحله ساخت تایر خام، تمام اجزای تایر شامل بدنه، آج و دیواره‌های جانبی در دستگاه مخصوص به هم متصل شده و شکل نهایی خود را می‌گیرند. پس از مونتاژ، فرآیند پخت (ولکانیزاسیون) آغاز می‌شود که در آن، تایر خام تحت حرارت و فشار بالا قرار گرفته، ساختار نهایی خود را به‌دست آورده و الگوهای آج روی آن حک می‌شود. در مرحله پایانی، کنترل کیفیت و آزمایش نهایی انجام می‌گیرد که شامل آزمون‌های چشمی، کنترل بالانس و آزمایش‌های مکانیکی است تا از استحکام، تعادل و مقاومت تایر اطمینان حاصل شود. در نهایت، تایرهای تأییدشده بسته‌بندی و آماده عرضه به بازار می‌شوند.
بازار جهانی تایر
بررسی حجم تولید تایر در جهان که در نمودار ۱ مشخص شده است، نشان می دهد صنعت تایر طی سال‌های اخیر روندی صعودی داشته و پیش‌بینی‌ها حاکی از تداوم رشد آن در سال‌های آینده است. همچنین، طبق این نمودار، میزان تولید تایر در سال ۲۰۲۴ حدود ۲۳ میلیون تن برآورد شده است. چین، آمریکا و ژاپن، بزرگ‌ترین تولیدکنندگان تایر در جهان هستند و بیشترین سهم تولید این محصول را در اختیار دارند (نمودار ۲). آمریکا، آلمان و فرانسه، بزرگ‌ترین واردکنندگان تایر محسوب می‌شوند (نمودار ۳)، درحالی‌که چین، تایلند و آلمان، رتبه‌های برتر صادرات تایر را به خود اختصاص داده‌اند (نمودار ۴).
افزایش تقاضا برای خودروهای شخصی و تجاری، توسعه بازار تایرهای الکتریکی و تایرهای سبز (سازگار با محیط‌زیست) و پیشرفت‌های تکنولوژیکی در فرآیند تولید، از جمله عوامل تأثیرگذار بر بازار تایر در سال‌های اخیر هستند. در همین راستا، انتظار می‌رود تا سال ۲۰۲۸، رشد تولید و تجارت تایر همچنان ادامه یابد.
میزان مصرف تایر در کشور
مصرف سالانه تایر در ایران حدود ۳۵۰ هزار تن برآورد می‌شود. از این مقدار، حدود ۲۵۰ هزار تن توسط تولیدکنندگان داخلی تأمین می‌شود و ۱۰۰ هزار تن از طریق واردات رسمی و غیررسمی تأمین می‌گردد.
در سال‌های اخیر، تولیدکنندگان داخلی توانسته‌اند سهم خود را در تأمین نیاز کشور افزایش دهند. به‌عنوان مثال، در نیمه نخست سال ۱۴۰۳، حدود ۲۲ میلیون و ۹۰۰ هزار حلقه تایر به وزن ۱۴۵ هزار و ۵۷۶ تن تولید شده که نسبت به مدت مشابه سال قبل ۶ درصد رشد داشته است.
با اجرای طرح‌های توسعه‌ای در صنعت تایر، پیش‌بینی می‌شود سهم تولید داخلی در تأمین نیاز کشور افزایش یابد و وابستگی به واردات کاهش پیدا کند.
مطابق با جدول ۱، در سال ۱۴۰۲ نسبت به سال ۱۴۰۱، تولید تایر سواری رشد ۲ درصدی به‌لحاظ وزنی داشته است، اما تولید تایرهای باری و اتوبوسی افت ۱ درصدی را تجربه کرده است. همچنین در نیمه نخست سال ۱۴۰۳ نسبت به مدت مشابه سال قبل، تولید تایر در کشور ۱۱ درصد رشد داشته است.
میزان تولید وزنی انواع تایر در کارخانجات داخلی در سال ۱۴۰۲
همانطورکه در نمودار ۵ نشان داده شده است، میزان تولید انواع تایر توسط شرکت گروه صنعتی بارز، قابل‌توجه و به میزان ۱۲۷ هزار تن است. پس از آن، شرکت‌های کویر تایر، لاستیک یزد، ایران تایر، مجتمع صنعتی آرتاویل تایر و ایران یاسا به ترتیب با ۳۵ هزار تن، ۳۰ هزار تن، ۲۸ هزار تن، ۲۶ هزار تن و ۱۸ هزار تن، بیشترین میزان تولید را به خود اختصاص داده‌اند. البته برخی از شرکت‌های تولیدکننده، طرح‌های توسعه‌ای برای افزایش ظرفیت تولید دارند که در بخش ذیل آورده شده است.
طرح توسعه مربوط به شرکت ایران تایر
-فاز اول: راه‌اندازی کارخانه با ظرفیت تولید سالانه ۴ هزار تن تایر تا پایان سال ۱۴۰۳
-فاز دوم: افزایش ظرفیت تولید به ۲۵ هزار تن در سال
-فاز سوم: انتقال ظرفیت ۱۵ هزار تن تایر رادیال سواری از تهران به مهدی‌شهر
-فاز چهارم: افزایش ظرفیت تولید به ۲۰ هزار تن تایر رادیال سنگین در سال
طرح توسعه مربوط به شرکت کویر تایر
-طرح تولید ۵۰ هزار تن تایرهای TBR و OTR دامپتراک
طرح توسعه مربوط به شرکت گروه صنعتی بارز
-طرح توسعه کارخانه بارز کرمان: ظرفیت کلی این طرح ۴۴ هزار تن شامل انواع تایرهای AGR،PCR،OTR،LTR و TBR است.
-طرح توسعه کارخانه بارز کردستان: ظرفیت کلی این طرح ۱۴ هزار تن شامل انواع تایر PCR است.
-طرح ایجادی کارخانه بارز لرستان: ظرفیت کلی این طرح ۵۰ هزار تن انواع تایرهای LTR و TBR می‌باشد.
طرح توسعه مربوط به شرکت مجتمع صنایع لاستیک یزد
-طرح توسعه تایر رادیال از ۱۲ هزار حلقه به ۱۵ هزار حلقه در روز
چالش‌های پیش‌روی صنعت
صنعت تایرسازی ایران با چالش‌های متعددی روبهرو است که بر تولید، سودآوری و توسعه آن تأثیر گذاشته و مانعی برای رشد پایدار این صنعت به‌شمار می‌رود. یکی از مشکلات اساسی، قیمت‌گذاری دستوری است که منجر به کاهش سودآوری و حتی زیان‌ده شدن شرکت‌های تایرسازی شده است. به‌عنوان مثال، در سال ۱۴۰۰، با وجود تورم ۷۷ درصدی در هزینه مواد اولیه، درخواست افزایش قیمت تایرسازان مورد موافقت قرار نگرفت و حاشیه سود این شرکت‌ها به ۳ تا ۱۱ درصد کاهش یافت. این شرایط در کنار مشکلات سرمایه‌گذاری، چشم‌انداز توسعه این صنعت را با ابهام مواجه کرده است. کاهش سودآوری صنعت در سال‌های اخیر باعث کاهش تمایل بانک‌ها به تأمین سرمایه در گردش و سرمایه‌گذاری در پروژه‌های توسعه‌ای شده است. این مسئله می‌تواند در آینده منجر به کاهش تولید و افزایش وابستگی به واردات شود. در کنار این مشکلات، صادرات تایر نیز با موانع جدی روبهرو است. با وجود ظرفیت‌های بالای تولید، بروکراسی‌های اداری اجازه صادرات تنها ۱۰ درصد تایرهای سواری و ۳۰ درصد تایرهای کشاورزی را می‌دهد که این محدودیت‌ها مانع از بهره‌برداری کامل از ظرفیت‌های صادراتی و ارزآوری برای کشور می‌شود.
یکی دیگر از چالش‌های این صنعت، وابستگی به واردات مواد اولیه است که نسبت آن در شرکت‌های بورسی این صنعت در جدول ۲ ارائه شده است. حدود ۳۰ درصد مواد اولیه موردنیاز تایرسازی از طریق واردات تأمین می‌شود که نوسانات نرخ ارز، تحریم‌ها و مشکلات تخصیص ارز، فرآیند تأمین آن را با دشواری همراه کرده است. این مسائل می‌تواند هزینه‌های تولید را افزایش و رقابت‌پذیری محصولات داخلی را کاهش دهد. علاوه بر این، تایرهای وارداتی، به‌ویژه نمونه‌های قاچاق، با قیمت‌های پایین‌تر وارد بازار می‌شوند که رقابت را برای تولیدکنندگان داخلی دشوار می‌کند و سهم بازار آنها را کاهش می‌دهد. صادرات تایر از ابتدای سال ۱۳۹۷ توسط وزارت صنعت، معدن و تجارت ممنوع شد، با این حال در مهرماه سال گذشته، ممنوعیت صادرات بعضی از انواع تایر رفع شد و بر اساس مجوز نهایی صادرشده از سوی سازمان توسعه تجارت، شرکت‌های تولیدکننده تایر در ایران می‌توانند ۱۰ درصد از محصولات رادیال سواری، ۳۰ درصد از محصولات بایاس و ۲۰ درصد از دیگر محصولات خود را به خارج از مرزها صادر کنند. این ممنوعیت باعث از دست رفتن بازارهای صادراتی ایران و تقدیم آن به رقیبان شد. علاوه بر این، انباشت لاستیک‌های تولیدی در انبارها و ضرر و زیان تولیدکننده‌ها و شرکت‌های تایرسازی را به‌دنبال داشت.
یکی دیگر از موارد مهم در صنعت تایر، حساسیت بالای آن به تحریم‌ها است، زیرا ۱۰۰ درصد فناوری، ۸۵ درصد ماشین‌آلات و ۵۰ درصد مواد اولیه موردنیاز این صنعت، به خارج وابسته است.
همانطورکه پیش‌تر نیز اشاره شد، نرخ فروش محصولات تایر مشمول قیمت‌گذاری دستوری است و تعیین آن توسط انجمن صنفی صنعت لاستیک و با نظارت سازمان حمایت مصرفکنندگان و تولیدکنندگان انجام می‌شود. آخرین افزایش نرخ رسمی که این صنعت دریافت کرده است، در آذرماه سال جاری و شامل ۲۵ درصد مربوط به تایر رادیال و ۲۰ درصد مربوط به تایر بایاس بوده است. این تصمیم در پی افزایش نرخ ارز از ۵۰ هزار تومان به حدود ۶۵ هزار تومان اتخاذ شد که تأثیر مستقیمی بر هزینه‌های تولید تایرسازان داشت.
در مجموع، صنعت تایرسازی ایران برای دستیابی به رشد پایدار و کاهش مشکلات کنونی، نیازمند اصلاح نظام قیمت‌گذاری، تسهیل فرآیندهای صادراتی و تأمین مواد اولیه و همچنین حمایت‌های مؤثر از سوی نهادهای تصمیم‌گیر است. بدون چنین اقداماتی، این صنعت مهم با خطر کاهش تولید، افزایش وابستگی به واردات و تضعیف رقابت‌پذیری مواجه خواهد بود.
صنعت تایر در بازار سرمایه
از میان شرکت‌های فعال در صنعت تایر، ۹ شرکت در بازار سرمایه پذیرش شده‌اند. در جدول ۳، اطلاعات ۶ نماد معاملاتی اصلی متعلق به شرکت‌های تایرساز پذیرش‌شده در بورس و فرابورس ارائه شده است. ارزش بازار شرکت‌های صنعت حدود ۰/۴۳ درصد از ارزش کل بازار سرمایه را تشکیل می‌دهد. میزان سهام شناور این گروه به‌طور متوسط ۲۷ درصد است. در یک سال اخیر، میانگین بازدهی گروه ۷۵ درصد بوده است، درحالی‌که شاخص کل بازده ۱۰ درصدی را ثبت کرده است. متوسط بتای سه‌ساله صنعت ۱/۱۱ است.
در جدول ۴، بازدهی صنعت تایر و بازدهی شاخص کل در دوره‌های یک ساله از سال ۱۳۹۳ تا سال ۱۴۰۳، مقایسه شده است.
برای داشتن دید بهتر نسبت به عملکرد و وضعیت مالی صنعت، اقلام مهم صورت سود و زیان و ترازنامه صنعت در جدول ۵ به نمایش درآمده است. مبلغ فروش این صنعت از حدود ۱,۷۱۷ میلیارد تومان در ابتدای دهه ۱۳۹۰ به بیش از ۳۱ هزار میلیارد تومان در انتهای سال ۱۴۰۲ رسیده است. مبلغ فروش دلاری طی دهه ۱۳۹۰ تغییر محسوسی نداشته، اما از سال ۱۴۰۱ به بعد افزایش یافته که دلیل آن، افزایش تولید و همچنین افزایش نرخ محصولات تایری بوده است. تبعات قیمت‌گذاری دستوری در حاشیه سود صنعت (نمودار ۶) نیز مشاهده می‌شود که از ۲۷ درصد در سال ۱۳۹۹ به ۱۳ درصد در سال ۱۴۰۱ کاهش یافته است. از دلایل بالا بودن حاشیه سود صنعت در سال ۱۳۹۹ می‌توان به پایین بودن قیمت نفت و اثر مستقیم آن بر بهای تمام‌شده اشاره کرد.
چه سودآوری در انتظار شرکت‌های صنعت خواهد بود؟
سطح تولید صنعت تایر روند تقریباً باثباتی داشته و نسبت به سال‌های گذشته شاهد رشد بوده است. بر همین اساس، پیش‌بینی میزان تولید شرکت‌های این صنعت با توجه به عملکرد سال‌های گذشته، بهره‌برداری از خطوط جدید تولید، گزارش‌های ماهانه اخیر و با در نظر گرفتن بودجه اعلامی انجام شده است. سطح فروش شرکت‌های فعال در این صنعت تقریباً معادل میزان تولیدات آنها است و به همین دلیل برای پیش‌بینی مقدار فروش شرکت‌ها، فرض شده است که موجودی کالای پایان دوره برابر با موجودی کالای ابتدای دوره باشد.
جهت پیش‌بینی نرخ فروش محصولات، روند و چگونگی تغییرات نرخ‌گذاری شرکت‌ها در سنوات اخیر مورد بررسی قرار گرفته که در نمودارهای ۷ و ۸ مشخص است. برای سال آینده، متوسط نرخ تسعیر دلار برابر با ۸۰ هزار تومان لحاظ شده است. با توجه به توضیحات ارائه‌شده، نسبت قیمت به درآمد پیشرو شرکت‌ها به‌شرح جدول ۶ محاسبه شده است. مطابق با نمودار ۷، نرخ محصولات شرکت، به‌صورت دستوری و توسط سازمان حمایت مصرفکنندگان و تولیدکنندگان تعیین می‌شود. از سال ۱۳۹۷ که شاهد جهش‌های ارزی بوده‌ایم، سازمان مذکور افزایش نرخ‌ها را متناسب با رشد هزینه‌های تولید اعمال نکرده و همین امر موجب کاهش حاشیه سود شرکت‌ها شده است. با این حال، در سال ۱۴۰۲ با افزایش نرخ‌هایی که شرکت‌ها گرفتند، روند کاهشی حاشیه سود صنعت تا حدودی جبران شد. آخرین افزایش نرخ در آذرماه ۱۴۰۳ و حدود ۲۵ درصد برای تایرهای رادیال و ۲۰ درصد برای تایرهای بایاس بوده است.
در سال‌های اخیر، هزینه مواد و دستمزد (مستقیم و غیرمستقیم) به ترتیب با سهم ۸۰ و ۱۱ درصدی، بیشترین سهم از هزینه‌های تولید را به خود اختصاص داده‌اند. عمده مواد مصرفی در خط تولید شامل نخ تایر، کائوچو طبیعی و مصنوعی، دوده، مواد شیمیایی و استیل کورد است. همه مواد مصرفی به‌جز استیل کورد، با نفت همبستگی دارند و با توجه به پیش‌بینی نفت ۷۰ دلاری برای ادامه سال ۱۴۰۳، نرخ‌های این محصولات برآورد شده‌اند.
طی سال‌های گذشته، P/E صنعت از P/E بازار بیشتر بوده و با توجه به اینکه این نسبت برای بازار اکنون در محدوده ۵/۵ واحد است، انتظار عدد ۶ برای P/E صنعت منطقی می‌باشد.
