بررسی و تحلیل صنعت سنگ آهن
سینا فرزین
کارشناس ارشد واحد تحلیل گروه مالی فارابی
آهن پرمصرف‌ترین ماده بعد از نفت خام و چهارمین عنصر فراوان در زمین است و اکسید آن حدود ۵ درصد از پوسته زمین را شامل می‌شود. کانی‌های معدنی رایج سنگ آهن، هماتیت (Fe2O3) و مگنتیت (Fe3O4) می‌باشد. کانسارهای آهن در سنگ‌های ماگمایی و رسوبی یافت می‌شوند و کانسارهای آهن رسوبی ۹۰ درصد ذخیره آهن دنیا را شامل می‌شوند. آهن از جمله با ارزش‌ترین مواد معدنی فلزی است که به‌عنوان ماده اولیه در صنایع مختلف کاربرد دارد و نقش بسیار مهمی در توسعه صنعتی کشورها ایفا می‌کند. همچنین سنگ آهن ماده اولیه تولید فولاد است که کاربرد بسیار گسترده‌ای در توسعه زیرساخت‌ها، راه‌سازی، حمل و نقل، ماشین‌آلات و … به‌خصوص در کشورهای درحال‌توسعه دارد.
صنعت سنگ آهن در جهان
میزان ذخایر سنگ آهن در جهان در پایان سال ۲۰۲۴ حدود ۲۰۰ میلیارد تن و میزان ذخایر محتوی آهن نیز حدود ۹۰ میلیارد تن برآورد شده است. طی ۱۵ سال گذشته همگام با رشد مصرف، استخراج و اکتشاف سنگ آهن نیز رشد داشته و هر ساله منابع و ذخایر جدید سنگ آهن در نقاط مختلف جهان کشف می‌شود. نمودار ۱، روند ذخایر سالانه سنگ آهن در جهان را نشان می‌دهد.
تا پایان سال ۲۰۲۴، استرالیا، روسیه، برزیل و چین مجموعاً ۷۴ درصد ذخایر سنگ آهن جهان را در اختیار دارند. ایران سهم ۲ درصدی از ذخایر سنگ آهن جهان را در اختیار دارد. ذخایر سنگ آهن ۱۰ کشور برتر این حوزه، ذخایر محتوی آهن آنها و سهم هر کشور از کل ذخایر جهانی در نمودار ۲ نشان داده شده است.
در سال ۲۰۲۴، حدود ۲/۶ میلیارد تن سنگ آهن در جهان تولید (استخراج) شده است. استرالیا حدود ۳۸ درصد تولید سنگ آهن جهان را در اختیار دارد. تولید سنگ آهن از ۲ میلیارد تن در سال ۲۰۱۱ به ۲/۶ میلیارد تن در سال ۲۰۲۴ رسیده و افزایش ۳۰ درصدی طی این بازه زمانی داشته است. در نمودار ۳، روند تولید سنگ آهن در جهان ارائه شده است.
استرالیا و برزیل به ترتیب ۳۸ و ۱۷ درصد سنگ آهن جهان را در سال ۲۰۲۴ تولید کرده‌اند. طی سال‌های ۲۰۲۳ و ۲۰۲۴، تولید سنگ آهن کشورهای پیشرو در این صنعت خیلی تغییر نکرده و دارای ثبات بوده است. در نمودار ۴، تولید سنگ آهن کشورهای فعال در این صنعت نشان داده شده است.
به‌طور میانگین، سالانه بین ۶۵ تا ۷۰ درصد سنگ آهن تولیدشده در جهان صرف تجارت خارجی شده و استرالیا و برزیل ۷۸ درصد کل صادرات سنگ آهن جهان را در اختیار دارند. ۱۰ کشور برتر در حوزه صادرات سنگ آهن در نمودار ۵ آورده شده است.
چین با اختلاف، بزرگ‌ترین مصرف‌کننده و واردکننده سنگ آهن در جهان می‌باشد. به‌طور میانگین سالانه ۷۰ تا ۸۰ درصد کل واردات سنگ آهن در جهان توسط چین صورت می‌گیرد. مقصد حدود ۹۰ درصد صادرات سنگ آهن استرالیا کشور چین می‌باشد. نمودار ۶، وضعیت کشورهای واردکننده سنگ آهن در جهان را نشان می‌دهد.
نرخ‌های جهانی محصولات زنجیره فولاد همبستگی بسیار بالایی با یکدیگر دارند. بعد از همه‌گیری کرونا در سال ۱۳۹۹، اکثر کامودیتی‌ها در سال ۱۴۰۰ (۲۰۲۱ میلادی) رشد قیمتی چشمگیری داشته، اما پس از آن نرخ کامودیتی‌ها در حال بازگشت به میانگین بلندمدت بوده و طی ۳ سال اخیر روند نزولی داشته‌اند. نرخ سنگ آهن ۶۲ درصد چین، در سال ۱۴۰۳ افت ۱۲ درصدی نسبت به سال ۱۴۰۲ داشته و میانگین نرخ سالانه هر تن آن به ۱۰۵ دلار رسیده است. نمودار ۷، روند ۱۰ ساله نرخ‌های جهانی زنجیره فولاد را نشان می‌دهد.
صنعت سنگ آهن در ایران
ایران یکی از بزرگ‌ترین ذخایر سنگ آهن در خاورمیانه و آسیا را دارد. مقدار ذخایر کلی و ذخایر محتوی آهن معادن سنگ آهن ایران در بخش قبلی ذکر شد. عمده معادن سنگ آهن ایران در منطقه مرکزی و شمال شرق کشور واقع شده‌اند. در جدول ۱، معادن سنگ آهن ایران به همراه جزئیات آنها ذکر شده است.
رشد ظرفیت تولید فولادسازی در ایران طی چند سال اخیر سبب رشد استخراج سنگ آهن از معادن شده است. تولید و استخراج سنگ آهن در ایران در سال ۱۴۰۳ به حدود ۹۷ میلیون تن رسیده است؛ درحالی‌که این عدد در سال ۱۳۹۵ حدود ۴۹ میلیون تن بوده و رشد تولید حدود ۱۰۰ درصدی طی ۸ سال رخ داده است. سهم ایران از تولید سنگ آهن در جهان از حدود ۲ درصد در سال ۱۳۹۵ به ۳/۸ درصد در سال ۱۴۰۳ رسیده است. در نمودار ۸، روند تولید سنگ آهن ایران طی ۱۲ سال گذشته نشان داده شده است.
معدن سنگان در شمال شرق کشور و معادن گل‌گهر و چادرملو در مرکز ایران حدود ۸۵ درصد سنگ آهن ایران را تأمین می‌کنند. طبق آخرین آمار ایمیدرو، تولید سنگ آهن سال ۱۴۰۳ حدوداً ۱۰ درصد نسبت به سال ۱۴۰۲ رشد داشته است. این در حالی است که محدودیت‌های انرژی سبب شده است واحدهای آهن اسفنجی و فولادسازی نتوانند مطابق ظرفیت اسمی خود تولید کنند و در صورت رفع محدودیت‌ها نیاز به استخراج سنگ آهن بیشتری در کشور وجود دارد. در نمودار ۹، تولید و استخراج سنگ آهن در معادن تحت نظارت ایمیدرو آورده شده است.
عمده معادن سنگ آهن در ایران مصرف‌کننده آن نیز هستند و جهت تولید کنسانتره و گندله از آن استفاده می‌کنند. فروشنده عمده کلوخه سنگ آهن در ایران، ایمیدرو است که عملیات استخراج و فروش معدن سنگان را در اختیار دارد. نرخ فروش محصولات زنجیره فولاد در ایران بر اساس ضریبی از شمش فولاد خوزستان تعیین می‌شود. البته این نرخ پایه بورس کالا خواهد بود و امکان رقابت در بورس کالا برای محصولات زنجیره وجود دارد. در نمودار ۱۰، ضرایب محصولات زنجیره فولاد آورده شده است. این اعداد بر اساس صورت‌های مالی حسابرسی‌شده منتشر‌شده در سامانه کدال محاسبه شده‌اند. برای محصول کنسانتره از نرخ فروش کچاد، برای گندله از نرخ فروش کگل، برای آهن اسفنجی از نرخ فروش توسعه آهن و فولاد گل‌گهر و برای کلوخه سنگ آهن از نرخ فروش کگهر استفاده شده است.
صنعت سنگ آهن در بازار سرمایه
در بازار سرمایه ایران، ۴ شرکت بزرگ حوزه معدن و استخراج سنگ آهن حضور دارد. نکته مهم راجع به این شرکت‌ها این است که افزایش حق انتفاع و حقوق دولتی معادن به‌شدت بهای تمام‌شده آنها را افزایش داده و حاشیه سود شرکت‌ها افت داشته است. در بین این ۴ شرکت، فقط کنور حق انتفاع به ایمیدرو پرداخت نمی‌کند و پروانه بهره‌برداری متعلق به خود شرکت بوده و حقوق دولتی را به وزارت صمت پرداخت می‌کند. جدول ۲، جزئیات شرکت‌های صنعت سنگ آهن در بازار سرمایه را در تاریخ ۱۴۰۴/۰۱/۱۶ نشان می‌دهد.
تا قبل از سال ۱۴۰۱، حاشیه سود شرکت‌های این صنعت روند رو‌به‌رشدی داشته و در سال‌های ۱۳۹۹ و ۱۴۰۰ به اوج خود رسیده است. در سال ۱۴۰۱ با اعلام نرخ‌های جدید حقوق دولتی و حق انتفاع معادن و همچنین کاهش قیمت جهانی فولاد، حاشیه سود شرکت‌ها افت داشته و روند نزولی را تجربه کرده است. با توجه به نقش مهم قیمت جهانی فولاد در نرخ فروش و بهای تمام‌شده در صنعت، تا زمانی‌که نرخ‌های جهانی رشدی نداشته باشند و یا اختلاف دلار نیما و آزاد کم نشود، امیدی به بهبود حاشیه سود در این صنعت وجود ندارد. در نمودار ۱۱، روند ۹ ساله حاشیه سود ناخالص شرکت‌های صنعت آورده شده است.
به‌جز کگهر، همه شرکت‌های این صنعت در سال ۱۴۰۳ افزایش سرمایه از سود انباشته و آورده نقدی داشته‌اند. در جدول ۳، خلاصه پیش‌بینی سودآوری شرکت‌های صنعت سنگ آهن برای سال‌های مالی ۱۴۰۳ و ۱۴۰۴ آورده شده است (به‌روزرسانی در تاریخ ۱۴۰۴/۰۱/۱۶). با اینکه این شرکت‌ها تقسیم سود نسبتاً بالایی در مجمع سالیانه دارند، اما افزایش سرمایه مداوم از آورده نقدی سبب شده سهامداران اقبال کمتری به این صنعت داشته باشند.
