سواد مالی – قسمت هشتم

این نوشته، هشتمین مطلب از مجموعه مطالب سواد مالی و سرمایه‌گذاری است که در بخش الفبای بورس ماهنامۀ بورس منتشر می شود. این مطلب به اوراق بدهی به عنوان یکی از گزینه‌های سرمایه‌گذاری اشاره می‌کند.

اوراق بدهی چیست؟

اوراق بدهی نوعی بدهی شبیه سند بدهکاری (IOU: I owe you!) هستند. قرض‎گیرندگان، برای گرفتن پول از سرمایه‌گذارانی که مایلند برای مدت زمانی مشخصی به آن‌ها پول قرض بدهند، اوراق بدهی را منتشر می‌کنند.

وقتی اوراق بدهیی را می‎خرید، به صادرکنندۀ اوراق بدهی، که ممکن است دولت، شهرداری، یا یک شرکت باشد، پول قرض می‎دهید. در عوض، صادرکنندۀ اوراق بدهی قول می‎دهد تا نرخ بهرۀ مشخصی را در مدت زمان اعتبار اوراق بدهی پرداخت و اصل سرمایه را، که به آن ارزش اسمی اوراق بدهی نیز می‎گویند، در زمان «سررسید» یا موعد پرداخت آن پس از دورۀ زمانی مشخصی بازپرداخت کند.

چرا مردم اوراق بدهی را می‎خرند؟

• جریان درآمد قابل پیش‎بینی‎ای از اوراق بدهی به‎دست می‎آید. به‎طور معمول، پرداخت بهرۀ اوراق بدهی دو بار در سال است.
• اگر دارندگان اوراق بدهی این اوراق را تا زمان سررسید‎شان نگه دارند، اصل سرمایه‎شان را به‌طور کامل دریافت می‌کنند. بنابراین، داشتن اوراق بدهی روشی برای حفظ سرمایه در زمان سرمایه‎گذاری است.
• اوراق بدهی به دلیل ریسک کمتری که دارند می‎توانند در سبد سرمایه‌گذاری، ریسک دارایی‌های پر نوسانی چون سهام را جبران کنند.

شرکت‎ها، دولت‏ها و شهرداری‏ها اوراق بدهی را منتشر می‎کنند تا برای امور مختلفی پول به‎دست آورند. این امور شامل موارد زیر است:

• ایجاد جریان نقد عملیاتی
• تأمین مالی بدهی
• تأمین مالی سرمایه‎گذاری در مدارس، بزرگراه‎ها، بیمارستان‎ها، و سایر پروژه‏ها

انواع اوراق بدهی

• اوراق بدهی شرکتی. اوراق بدهی‎ای است که توسط شرکت‎های دولتی و خصوصی منتشر می‌شوند.
• اوراق بدهی رتبه سرمایه‎گذاری. این اوراق بدهی رتبۀ اعتباری بالاتری دارند و ریسک اعتباری کمتری را در مقایسه با اوراق بدهی شرکتی پربازده نشان می‎دهند. در ایران با پا گرفتن شرکت‌های رتبه‌بندی امید به انتشار این دست اوراق وجود دارد.
• اوراق بدهی پربازده. این اوراق بدهی نرخ اعتباری پایین‎تری دارند و ریسک اعتباری بالاتری را در مقایسه با اوراق بدهی رتبۀ سرمایه‎گذاری نشان می‌دهند و بنابراین به خاطر ریسک بیشتر، نرخ بازده بالاتری دارند.
• اوراق بدهی شهرداری‌ها. اوراق بدهی شهرداری‌ها اوراق بدهی‎ای هستند که توسط شهرداری‌ها صادر می‎شوند.
• اوراق بدهی دولتی. این اوراق در ایران توسط خزانه‌داری کشور از طرف وزارت اقتصاد و دولت منتشر می‌شود. این اوراق تحت حمایت کامل دولت است.

انواع اوراق بدهی دولتی در ایران عبارتند از:

• اسناد خزانه اسلامی. اوراق بدهی اسلامی است که دولت برای تسویه بدهی‌های خود به بخش خصوصی از آن استفاده می‌کند. این اسناد بدون سود بوده و هیچ‌گونه پرداخت میان‌دوره‌ای تحت عنوان سود نخواهد داشت و سرمایه‌گذاران صرفا از مابه‌التفاوت قیمت خرید اوراق و ارزش اسمی دریافتی در سررسید منتفع خواهند شد. دولت برای رفع ریسک نکول این اوراق، به این بدهی اولویتی هم‌ردیف حقوق و مزایای کارکنان خود داده است و این اوراق بدهی ممتاز دولت در نظر گرفته می‌شود.
• اوراق مشارکت. اوراقی است که برای تأمین بخشی از منابع مورد نیاز طرح‌های عمرانی-انتفاعی دولت یا برای تأمین مالی مواد اولیه مورد نیاز واحدهای تولیدی توسط دولت، شرکت‌های دولتی، شهرداری‌ها و … منتشر می‌شود.
• صکوک. اوراق اسلامی که بر پایه یکی از قراردادهای مورد تأیید اسلامی مانند اجاره، وکالت، مرابحه، استصناع و … طراحی شده‌اند که در آن دارندگان اوراق به صورت مشاع مالک مجموعه‌ای از دارایی‌ها و منافع حاصل از آن‌ها می‌باشند. این اوراق برای تأمین مالی دولت در پروژه‌های مختلف مانند طرح‌ سلامت، حمایت از کشاورزان در پیش‌خرید گندم و … توسط دولت (یا شرکت‌های خصوصی و دولتی) منتشر می‌شود.

مزایا و ریسک‌های اوراق بدهی

اوراق بدهی می‌تواند وسیلۀ حفظ اصل سرمایه و کسب بازدهی قابل پیش‌بینی باشد. سرمایه‌گذاری در اوراق بدهی، با پرداخت بهره پیش از سررسید، جریان‌های درآمدی یکنواختی را ایجاد می‌کند.

در آمرکا بهرۀ حاصل از اوراق بدهی شهرداری‌ها به طور کلی معاف از مالیات بر درآمد فدرال است و برای ساکنان ایالت‌هایی که این اوراق در آن‌جا منتشر می‌شوند، احتمالاً معاف از مالیات محلی و ایالتی نیز هست. در ایران همۀ انواع اوراق بدهی معاف از مالیات هستند.

سرمایه‌گذاری در اوراق بدهی، مانند هر سرمایه‌گذاری دیگری، همراه با ریسک‌هایی است. این ریسک‌ها عبارتند از:

ریسک اعتباری. صادرکنندۀ اوراق بدهی ممکن است نتواند بهره یا اصل سرمایه را به موقع پرداخت کند و بنابراین، اوراق با ریسک نکول همراه است.

ریسک نرخ بهره. تغییرات نرخ بهره بر ارزش اوراق بهادار اثرگذار است. اگر سرمایه‌گذار اوراق بدهی را تا زمان سررسید آن نگه دارد، ارزش اسمی و نیز بهرۀ آن را دریافت خواهد کرد. اگر سرمایه‌گذار اوراق بدهی را پیش از سررسید آن بفروشد، ارزش این اوراق ممکن است بیش‌تر یا کمتر از ارزش اسمی باشد. افزایش نرخ بهره سبب می‌شود اوراق بدهی‌ای که به‌تازگی منتشر شده‌اند برای سرمایه‌گذاران جذاب باشند، زیرا نرخ بهرۀ اوراق بدهی جدیدتر نسبت به اوراق بدهی قدیمی‌تر بالاتر خواهد بود. برای فروش اوراق بدهی‌ای قدیمی‌تر با نرخ بهره‌ای پایین‌تر، احتمالاً باید آن را با تخفیف بفروشید.

ریسک تورم. تورم سیر صعودی و کلی قیمت‌هاست. تورم قدرت خرید را کاهش می‌دهد. این موضوع برای سرمایه‌گذارانی که نرخ بهرۀ ثابتی را دریافت می‌کنند ریسک محسوب می‌شود.

ریسک نقدشوندگی. در ریسک نقدشوندگی، سرمایه‌گذاران نمی‌توانند بازاری را برای اوراق بدهی بیابند و این موضوع به طور بالقوه سبب می‎شود سرمایه‌گذاران نتوانند این اوراق را هر زمان که می‌خواهند بخرند یا بفروشند.

ریسک بازخرید. به احتمال بازخرید اوراق بدهی قبل از تاریخ سررسید آن توسط صادرکننده ریسک بازخرید می‌گویند. صادرکننده اوراق احتمالاً زمانی این کار را انجام می‌دهد که نرخ بهره پایین بیاید چون می‌تواند به جای اوراق قدیمی‌تر اوراق با نرخ بهره پایین‌تر منتشر کند.

 شاهین احمدی، رئیس مرکز آموزش سازمان بورس و اوراق بهادار

محمدرضا بى ریا، کارشناس ارشد اقتصاد مالى، دانشگاه صنعتى شریف