دکتر حمید اسکندری
کارشناس مسئول واحد تحقیق و توسعه بورس تهران
ظهور بیت‌کوین در سال ۲۰۰۹ میلادی نقطه عطفی در تاریخ بازارهای مالی محسوب می‌شود که آغازگر عصری نوین تحت عنوان «عصر دیجیتال» است. این رمزارز، با بهره‌گیری از فناوری بلاکچین، قابلیت‌های بی‌سابقه‌ای را ارائه داد؛ ازجمله «حذف واسطه‌های سنتی»، «امکان انجام تراکنش‌های همتا به همتا»، «دسترسی جهانی و امکان انجام معامله در تمام روزهای هفته و به‌صورت ۲۴ ساعته». ویژگی‌هایی از این قبیل، نه‌تنها بیت‌کوین را به پدیده‌ای برجسته تبدیل کردند، بلکه زمینه‌ساز استقبال گسترده از این فناوری نوظهور شدند. درنتیجه، موجی از نوآوری‌ها در حوزه رمزارزها شکل گرفت؛ به‌طوری‌که امروزه بیش از ۲۰ هزار رمزارز در سراسر جهان عرضه شده است.
گسترش رمزارزها منجر به توسعه یک اکوسیستم دیجیتال پویا شده است. مطابق گزارش‌های معتبر، در این اکوسیستم بیش از هزار صرافی دیجیتال فعالیت می‌کنند و خدمات خود را به بیش از ۵۰۰ میلیون سرمایه‌گذار در سراسر جهان ارائه می‌دهند. پیش‌بینی کارشناسان نشان می‌دهد که این بازار همچنان در مسیر رشد قرار دارد و طی پنج سال آینده، تعداد سرمایه‌گذاران این حوزه ممکن است از مرز یک میلیارد نفر فراتر رود.
کاربردهای بلاکچین و سایر فناوری‌های دیجیتال مشابه، دیگر محدود به رمزارزها نیست و در حوزه‌های مختلفی گسترش یافته است. این فناوری در قالب‌هایی مانند توکن‌های اوراق بهادار، توکن‌های خدماتی و توکن‌های غیرمثلی(NFT) ظاهر شده است که این تنوع، فرصت‌های جدیدی را برای سرمایه‌گذاری و مدیریت دارایی‌ها فراهم کرده است. رشد و توسعه شتابان این اکوسیستم دیجیتال، نهادهای سنتی را نیز به واکنش واداشته است. در این راستا، بسیاری از بانک‌های مرکزی در سراسر جهان به سمت توسعه ارزهای دیجیتال بانک مرکزی (CBDC) حرکت کرده‌اند تا ضمن حفظ کنترل بر نظام پولی، از مزایای این فناوری بهره‌مند شوند. به‌عنوان‌مثال، کشور چین با یوان دیجیتال و اتحادیه اروپا با پروژه یوروی دیجیتال، در این مسیر پیشگام بوده‌اند.
بورس‌های اوراق بهادار نیز برای سازگاری با این تحولات اقداماتی انجام داده‌اند و در گام نخست، تلاش کرده‌اند بستری قانونی و شفاف برای سرمایه‌گذاری در دارایی‌های دیجیتال ایجاد کنند. در همین راستا، ابزارهای مالی متنوعی مانند صندوق‌های قابل معامله (ETF)، قراردادهای آتی، اختیارمعاملات و ابزارهای ساختاریافته مبتنی بر رمزارزها طراحی و عرضه شده‌اند. این ابزارها به سرمایه‌گذاران امکان می‌دهند بدون نیاز به دانش تخصصی یا استفاده مستقیم از کیف‌پول‌های دیجیتال، در این بازار مشارکت کنند. همچنین صندوق‌های قابل معامله با مدیریت فعال، گزینه‌ای حرفه‌ای برای سرمایه‌گذاری در دارایی‌های دیجیتال ارائه داده‌اند که با استقبال قابل‌توجهی مواجه شده است.
توانمندی بالای فناوری بلاکچین، کاربرد آن را به دارایی‌های سنتی نظیر سهام و اوراق بدهی نیز گسترش داده است. در برخی بورس‌های پیشرفته، اوراق بدهی به‌صورت توکن عرضه شده و با استقبال سرمایه‌گذاران روبه‌رو شده‌اند. کارشناسان پیش‌بینی می‌کنند که در بازارهای توسعه‌یافته‌ای مانند بورس‌های ایالات متحده، طی پنج سال آینده تمامی سهام و اوراق قرضه توکن‌سازی شده و عرضه خواهند شد. این تحول، امکان انجام معاملات ۲۴ ساعته در تمام روزهای هفته و از هر نقطه از جهان را فراهم کرده و دسترسی‌پذیری و کارایی بازارها را به شکل قابل‌توجهی بهبود می‌دهد. اگرچه این پیش‌بینی بلندپروازانه است، اما روند کنونی توکن‌سازی دارایی‌ها و پیشرفت فناوری، آن را دور از دسترس نمی‌سازد.
در ایران نیز این فناوری موردتوجه سیاست‌گذاران و فعالان بازار سرمایه قرار گرفته است. بخش خصوصی در این حوزه گام‌هایی برداشته و پلتفرم‌های دیجیتال بومی را راه‌اندازی کرده است. به‌عنوان نمونه، برخی پلتفرم‌ها امکان معامله توکن‌های مبتنی بر سه نماد معاملاتی بازار سرمایه را فراهم کرده‌اند که هم‌اکنون در مرحله ارزیابی مقدماتی در طرح سندباکس بازار سرمایه قرار دارند. این سندباکس، محیطی آزمایشی است که به کسب‌وکارهای نوآور اجازه می‌دهد تحت نظارت نهادهای قانونی، فناوری‌های جدید را آزمایش کنند. سازمان بورس و اوراق بهادار، به‌عنوان نهاد ناظر، همراه با سایر نهادهای تصمیم‌ساز، در تلاش است تا با بررسی ابعاد مختلف این فناوری و تدوین قوانین مناسب، بستری امن، شفاف و قانون‌مند برای فعالان بازار فراهم آورد. این اقدامات نه‌تنها از فعالان بازار در برابر ریسک‌های احتمالی مانند کلاهبرداری یا نوسانات شدید محافظت می‌کند، بلکه امکان بهره‌مندی مطمئن از مزایای فناوری دیجیتال را فراهم می‌سازد. در حال حاضر، نبود چهارچوب‌های قانونی جامع در ایران، چالش‌هایی را برای سرمایه‌گذاران ایجاد کرده است؛ بااین‌حال، حرکت به سمت قانون‌گذاری هدفمند می‌تواند اعتماد عمومی را تقویت کرده و پذیرش این فناوری را تسریع کند.
در مجموع، ظهور بیت‌کوین و بلاکچین تحولی عمیق در بازارهای مالی جهان و ایران ایجاد کرده است. این دگرگونی، فرصت‌هایی بی‌نظیر برای سرمایه‌گذاری، نوآوری و ارتقای شفافیت فراهم آورده، اما بهره‌گیری بهینه از آن نیازمند رویکردی سنجیده و قانون‌مند است. میزان موفقیت در استفاده از این فناوری به نحوه تعامل با آن و بهره‌مندی از توانمندی‌هایش وابسته است. در این مسیر، تصمیم‌گیری هوشمندانه و دقیق، سامان‌دهی به‌موقع و تدوین چهارچوب‌های قانونی کارآمد، کلید موفقیت خواهد بود.
