مریم نبی‌پور
عضو هیئت تحریریه
در ماهنامه بورس تشریح شد
برنامه‌های سال ۱۴۰۰ سازمان بورس و اوراق بهادار در حوزه فناوری اطلاعات
«تا پایان امسال بهره برداری از سامانه معاملات بومی برای انجام معاملات چندین نماد در بازاری خاص انجام خواهد شد». این تنها یکی از برنامه‌های مدیریت فناوری اطلاعات سازمان بورس و اوراق بهادار در سال جاری است. توسعه و پیاده‌سازی سامانه‌ی نظارت بر شرکت‌های رتبه‌بندی، توسعه‌ی گذرگاه سرویس بازار سرمایه، ارتقای نرم‌افزار و زیرساخت مرکز صدور گواهی الکترونیکی، به‌روزرسانی و ارتقای سامانه‌ی تبادل اطلاعات نهادهای مالی نیز از جمله برنامه‌هایی هستند که این حوزه در سال جاری در پیش دارد.
حمید حسن‌آبادی، مدیر فناوری اطلاعات سازمان بورس و اوراق بهادار در گفتگویی با ماهنامه «بورس» ضمن اشاره به اقدامات این بخش در سال گذشته، به تشریح جزئیات و میزان پیشرفت هر یک از برنامه‌ها در سال جاری پرداخته و دورنمایی از آنچه تا پایان سال محقق خواهد شد ارائه می‌دهد. مدیر فناوری اطلاعات سازمان بورس و اوراق بهادار در پایان ابراز امیدواری می‌کند که در سال جاری به سمت تمرکز بر اهداف نظارتی پیش بروند، مشروح این گفتگو را در ادامه خواهید خواند.
مدیریت فناوری اطلاعات سازمان بورس و اوراق بهادار در سال جاری چه برنامه‌هایی دارد؟
پیش از آنکه به تشریح برنامه‌های مدیریت فناوری اطلاعات سازمان در سال ۱۴۰۰ بپردازیم، اجازه دهید این نکته را یادآور شوم که چندین نسل از الکترونیکی و دیجیتال نمودن فرایندهای بازار سرمایه گذشته و هم‌اکنون عمده خدمات و فعالیت‌های بازار سرمایه به‌صورت دیجیتال و برخط در حال ارائه و اجرا هستند. تمرکز ما از دو سال گذشته بر روی هوشمند کردن بازار است. در این راستا ۲۲ پروژه کلان در حوزه فناوری اطلاعات سازمان و بازار سرمایه تعریف کرده‌ایم که امیدواریم تا پایان سال درصد بالایی از آنها محقق شوند.
ازجمله فعالیت‌هایی که برای سال ۱۴۰۰ برنامه‌ریزی شده است، در حوزه سامانه‌ها، توسعه و پیاده‌سازی سامانه‌ی نظارت بر شرکت‌های رتبه‌بندی است که تکلیف قانونی سازمان بورس و اوراق بهادار است. مطابق ماده‌ی ۵۴ آیین‌نامه پیشگیری از انباشت مطالبات غیر جاری بانکی، سازمان بورس صراحتاً مکلف شده است که سامانه‌ای جهت نظارت بر شرکت‌های رتبه‌بندی تأمین نماید. سال گذشته فاز اول این پروژه با موضوع تحلیل و شناخت به اتمام رسید و تلاش برای عملیاتی‌سازی فاز توسعه و پیاده‌سازی این سامانه ملی در سال جاری صورت خواهد پذیرفت. ستاد مبارزه با مفاسد اقتصادی کشور به‌عنوان ناظر این پروژه، بانک مرکزی، سازمان ثبت اسناد و املاک کشور و گمرک جمهوری اسلامی ایران بخشی از ذینفعان کلیدی این پروژه به شمار می‌روند و امید است که تا نیمه دوم امسال بتوانیم این پروژه را به بهره‌برداری برسانیم.
یکی دیگر از مواردی که پیشرفت آن در سال جاری بسیار مدنظر است بحث توسعه‌ی گذرگاه سرویس (ESB) بازار سرمایه است. برخی از نهادهای حاکمیتی با توجه به اهمیت ویژه موضوع تبادل داده‌ها در قالب سرویس‌های اطلاعاتی با سایر نهادها و سازمان‌ها، اقدام به توسعه گذرگاه سرویس‌های اطلاعاتی خود نموده‌اند؛ ازجمله می‌توان به بستر «تبادل اطلاعات اقتصادی» وزارت اقتصاد با نام (Economic Information Exchange(EIX و بستر «تبادل اطلاعات ملی» سازمان فناوری اطلاعات با نام National Information Exchange) NIX) اشاره نمود. در بازار سرمایه نیز در انتهای سال گذشته، بستر «تبادل اطلاعات بازار سرمایه» با نام اختصاری Capital Market Information Exchange) CMIX) راه‌اندازی گردید و در سال جاری برنامه توسعه این بستر و یکپارچه‌سازی سرویس‌های اطلاعاتی سازمان بورس و شرکت‌های ارکان بازار با سایر دستگاه‌ها و سازمان‌ها (به‌عنوان‌مثال سازمان ثبت احوال، امور مالیاتی، گمرک، وزارتخانه‌ها و دیگر سازمان‌های دولتی) در دستور کار قرار دارد.
با وجود اینکه تاکنون این تعاملات به‌صورت جزیره‌ای پیش رفته‌اند، در بهمن‌ماه سال گذشته احصای وضع موجود صورت گرفت (مبنی بر اینکه چه سرویس‌هایی در اختیار کدام شرکت‌ها قرار دارد) و امید است که امسال تمامی این موارد را یکپارچه‌سازی کنیم.
از دیگر برنامه‌های در دست اقدام در سال جاری راه‌اندازی «محیط آزمون تنظیم‌گری» یا «سندباکس» بازار سرمایه است. در کاربرد سندباکس باید این‌گونه توضیح بدهم: درواقع یک سری شرکت‌های نوآور که قصد ورود به بازار سرمایه را دارند عملاً برای کار بر روی ایده خود با یک خلأ قانونی مواجه هستند (فرض کنید در حوزه رمزارزها یک سری استارت‌آپ‌ها هستند که ایده‌های نو و خلاقانه دارند اما با خلأ قانونی مواجه هستند)، این مراکز برای اینکه رشد کرده و وارد محیط عملیاتی شوند با یک‌سری خلأ مواجه می‌شوند که خلأهایی از این دست در کل دنیا با سازوکاری به نام سند باکس قابل برطرف شدن هستند. سند باکس محیط آزمونی است شبیه به یک محیط عملیاتی که شرکت‌ها راهکار و یا ایده خود را آنجا پیاده‌سازی می‌کنند، به این شکل که اگر نیاز به دسترسی خاصی به داده‌های بازار داشته باشند برای آنها فراهم می‌شود یا اگر خلأهای قانونی و دستورالعملی برای فعالیت آنها وجود دارند می‌توانند تا زمان وضع قوانین مربوطه در آنجا فعالیت نمایند، البته با لحاظ محدودیت‌های مربوطه از جمله محدودیت در تعداد مشتریان، معاملات یا حجم تراکنش‌ها.
در حال حاضر موافقت اصولی راه‌اندازی سندباکس بازار سرمایه از کارگروه مدیریت یکپارچه و هماهنگی محیط‌های آزمون که متولی آن وزارت اقتصاد است کسب شده و امید است که در آینده‌ی نزدیک تأییدیه نهایی و ابلاغیه آن را نیز دریافت کنیم. از برنامه‌های ویژه سال جاری ارتقای جایگاه سند باکس بازار سرمایه و عنایت ویژه به فناوری‌های مرتبط به تنظیم‌گری یا رگ‌تک‌ها (RegTech) و فناوری‌های مرتبط با امور نظارتی یا سوپ‌تک‌ها (SupTech) است.
برنامه مهم دیگری که مطرح است ارتقای نرم‌افزار و زیرساخت مرکز صدور گواهی الکترونیکی (CA) بازار سرمایه است. همان‌طور که مستحضر هستید سازمان بورس، مرکزی به نام CA دارد که به‌نوعی مرکز صدور گواهی الکترونیکی بازار سرمایه و ازجمله فعال‌ترین مراکز صدور گواهی الکترونیکی در کل کشور است که برخی از سامانه‌های کلیدی بازار سرمایه ازجمله سامانه «کدال» که مربوط به حوزه ناشران بازار سرمایه است، سامانه «سنم» که مربوط به مدیریت صندوق‌های سرمایه‌گذاری است و سامانه «کارا» که مربوط به درگاه کارگزاران بازار سرمایه است از آن استفاده می‌کنند. از دیگر برنامه‌های سال جاری تغییر نسل این نرم‌افزار از G2 به G3 و همچنین ارتقای زیرساخت‌های سخت‌افزاری آن می‌باشد.
علاوه بر این به سمتی پیش می‌رویم که بتوانیم سایر سامانه‌های بازار سرمایه را نیز وابسته به توکن یا اصطلاحاً PKE کنیم تا از این طریق از مزایای گواهی‌های دیجیتال بیشتر استفاده کنیم.
برنامه بعدی به‌روزرسانی و ارتقای سامانه‌ی تبادل اطلاعات نهادهای مالی یا سامانه‌ی «ستان» است. سامانه‌ی ستان از سامانه‌های کلیدی و قدیمی بازار سرمایه است که بستری برای تبادل اطلاعات نهادهای مالی به حساب می‌آید. با توجه به اینکه این سامانه معماری قدیمی‌ای دارد و از طرفی یک سری فرآیندهای اساسی مربوط به حوزه نهادهای مالی در سازمان وجود دارند که هنوز پیاده‌سازی نشده‌اند، چنین اقدامی امسال در دستور کار قرار‌گرفت. در این راستا هم سامانه را از مبحث فنی و معماری تکنولوژی ارتقا خواهیم داد و هم پیاده‌سازی فرآیندهای جدید را لحاظ خواهیم کرد.
از دیگر فعالیت‌های امسال اصلاح ساختار WAN بازار سرمایه است، WAN شبکه‌ای جامع است که سازمان، شرکت‌های ارکان و سایر نهادهای مالی ازجمله کارگزاری‌ها از طریق آن تبادل اطلاعات می‌کنند؛ در انتهای سال گذشته احصای وضع موجود (اینکه هر یک از شرکت‌ها و نهادهای بازار با کدام شرکت‌ها و نهادهای دیگر، بر روی چه بستر ارتباطی و چه پهنای باندی و با چه کاربردی متصل هستند) صورت گرفت و در سال جاری برنامه بهینه‌سازی این ارتباطات و تصمیم‌گیری در خصوص اینکه برخی سرویس‌های خاص بازار، الزاماً بر روی بستر‌های ارتباطی خاص ارائه شود، در دستور کار قرار دارد.
بحث پایش هوشمند سامانه‌های حیاتی بازار سرمایه در مدیریت فناوری اطلاعات چگونه پیگیری می‌شود؟
همان‌طور که مستحضر هستید در بخش فناوری اطلاعات سازمان، در حال حاضر سه اداره فعالیت دارند که شامل اداره کنترل و نظارت فناوری اطلاعات، اداره توسعه و هوشمندسازی و اداره عملیات و زیرساخت فناوری اطلاعات می باشند و هرکدام مأموریت‌های خاصی بر عهده دارند. اداره کنترل و نظارت مسئولیت صدور، تمدید و لغو یا ابطال مجوزهای بهره‌برداری از خدمات الکترونیک ( برای مثال معاملات برخط نهاد مالی و یا سایر خدمات مرتبط با حوزه فناوری بازار) را بر عهده دارد. از دیگر فعالیت‌های این اداره نظارت بر کل پروژه‌های فناوری اطلاعات بازار سرمایه است و موضوع صدور گواهی الکترونیکی هم به این اداره ارتباط دارد.
اداره توسعه هوشمندسازی بحث توسعه سامانه‌های درون‌سازمانی را بر عهده دارد، به این معنی که هر واحد درون‌سازمانی که تقاضای سامانه دارد باید به این اداره درخواستی بر همین مبنی ارسال کند. این فرآیند از طرف اداره بررسی شده و در صورت تأیید سامانه مربوطه، طبق برنامه زمان‌‌بندی پیاده‌سازی و تحویل واحد مربوطه می‌شود. از دیگر وظایف کلیدی اداره توسعه هوشمندسازی، موضوع تعاملات و سرویس‌های بین دستگاهی است. بحث تهیه‌ی داشبوردها و هوشمندسازی هم از دیگر وظایف این اداره است.
سومین اداره در مجموعه فناوری اطلاعات سازمان، اداره‌ی عملیات و زیرساخت فناوری است. تمامی این سامانه‌ها و پروژه‌ها بر روی بستری است که مسئولیت طراحی، راهبری و پشتیبانی آن بر عهده اداره عملیات زیرساخت سازمان است و مسئولیت نگهداری شبکه داخلی، راهبری شبکه WAN بازار سرمایه و همچنین راهبری و پشتیبانی از تجهیزات و منابعی که در مراکز داده سازمان مستقر هستند را بر عهده دارد.
این مدیریت در سال گذشته چه اقداماتی انجام داده است؟
در سال گذشته ۲۴ پروژه در دست اقدام داشتیم که ۲۱ عدد از آنها با موفقیت به انجام رسید و ۳ تای دیگر هم به سال جاری موکول شدند.
لطفاً در رابطه با فرآیندهای مرتبط با بازار سرمایه یک تقسیم‌بندی جامع داشته باشید.
اگر ما تمام فرآیندهای بازار سرمایه را به سه دسته کلی تقسیم کنیم: یک حوزه مربوط به فعالیت‌های پیش از معامله (Pre-Trade) است، حوزه بعدی مربوط به مراحل حین معاملات (Trade) و حوزه بعدی مربوط به اقدامات پس از معاملات (Post-Trade) است که شرکت سپرده‌گذاری مرکزی مسئولیت دو حوزه پیش از معاملات و پس از معاملات را بر عهده دارد. حوزه پیش از معاملات مربوط به دریافت کد معاملاتی، احراز هویت و … است، حوزه حین معاملات همان بحث‌های پیرامون ارسال سفارش‌ها به سمت هسته معاملاتی است که در رابطه با تطبیق و تأیید شدن معاملات می‌باشد و در حوزه پسامعاملاتی، بحث تسویه و پایاپای مطرح است (از دارایی فروشنده کسر شده و به دارایی خریدار افزوده می‌شود).
در حوزه فرآیندهای پیش از معاملات چه اقدامی در جهت الکترونیکی کردن فعالیت‌ها انجام شده است؟
در حوزه پیش از معاملات، ما چندین سال است سامانه‌ای به نام سامانه جامع اطلاعات مشتریان (سجام) داریم که به جد یکی از جامع‌ترین و قابل استنادترین پایگاه‌های اطلاعاتی اشخاص (حقیقی و حقوقی) در کشور است. در این زمینه در سال گذشته بهبودهایی صورت گرفته و امسال هم یک سری اقدامات به‌روزرسانی و ارتقا توسط همکارانم در شرکت سپرده‌گذاری در این سامانه انجام خواهد شد. در این مورد تا پایان سال گذشته تعداد ۳۱ میلیون و ۷۵۶ هزار و ۹۹۲ نفر احراز هویت شده‌اند که از این تعداد، ۷ میلیون و ۹۴۸ هزار و ۷۰۵ نفر به‌صورت الکترونیکی احراز شده و ۲۳ میلیون و ۸۰۸ هزار و ۲۸۷ نفر احراز هویت حضوری داشته‌اند. همچنین از ابتدای سال جاری تا انتهای اردیبهشت‌ماه ۵۱۵ هزار و ۴۲۰ نفر احراز هویت شده‌اند که ۱۵۶ هزار و ۵ نفر به‌صورت الکترونیکی و ۳۵۹ هزار و ۴۱۵ نفر به‌صورت حضوری اقدام کرده‌اند.
در رابطه با سامانه بومی معاملاتی برایمان بگویید.
سامانه فعلی معاملاتی ما محصول شرکت فرانسوی آتوس است که در دهه هشتاد خریداری شده و مورداستفاده قرار گرفته است. در این زمینه (از سال ۹۶) ما از یک‌سو از سمت نهادهای بالادستی الزام داشتیم و از دیگر سو خودمان این ضرورت را حس می‌کردیم که باید به دنبال ایجاد یک سامانه معاملاتی بومی باشیم. به همین سبب این پروژه از سال ۹۶ کلید خورد و نهایتاً به این مرحله رسید که با دانشگاه تهران یک قرارداد منعقد شود و شرکت «رادین بورس» (که بخشی از آن متعلق به دانشگاه تهران و بخشی مربوط به شرکت مدیریت فناوری بورس تهران است) مأمور ارائه سامانه معاملاتی باشد و از سال ۹۸ کارها به‌صورت جدی از این طریق پیگیری شدند. در این رابطه، اوایل سال ۹۹ تیمی به نمایندگی از دانشگاه تهران در شرکت مدیریت فناوری مستقر شدند که این امر نیز به سرعت پیشرفت پروژه کمک کرد و نهایتاً سال گذشته همکاران ما در شرکت مدیریت فناوری موفق شدند بخش عمده سامانه، در قسمت «موتور تطبیق سفارش‌ها» یا Matching Engine را پیش ببرند. این مرحله که بخش اصلی در بومی‌سازی هسته معاملاتی بود در سال گذشته نهایی شد و امسال از اوایل سال تاکنون همکاران ما در حوزه ماژول‌های جانبی مثل ماژول‌های نظارت و ماژول‌هایی که باید با سایر سامانه‌های بازار سرمایه در تعامل باشند فعالیت کرده و آنها را توسعه می‌دهند. در این زمینه، مقرر شده است که تا تاریخ سی و یکم خردادماه یعنی تا پایان فصل بهار، محصولی قابل‌عرضه را رونمایی کنیم و تا قبل از پایان سال به‌صورت عملیاتی به کار گرفته‌شده و عملیات تطبیق سفارش‌های حداقل چند نماد در بازاری خاص (مثلاً بازار پایه فرابورس) در سامانه معاملاتی بومی انجام شود. چنین اتفاقی نوعی جهش محسوب می‌شود که ضمن به نمایش گذاشتن توانمندی همکاران ما، سبب می‌شود که به یک سامانه بومی و داخلی دسترسی داشته باشیم. همان‌طور که می‌دانید تعداد کشورهایی که تولیدکننده سامانه‌های معاملاتی هستند شاید در دنیا به تعداد انگشتان دو دست هم نرسد و این در حالی است که در جلسه اخیری که با حضور معاونان سازمان و مدیران عامل شرکت‌های بورس تهران و فرابورس ایران داشتیم، پیشرفت‌های خوبی در این زمینه گزارش شد. چنین اتفاقی دستاوردی بزرگ نه‌تنها برای بازار سرمایه که برای کل کشور است چراکه نشان می‌دهد ما توانسته‌ایم یک سامانه معاملاتی را با به‌کارگیری تیمی داخلی و با تکیه بر توانایی‌های داخلی توسعه و پیاده‌سازی کنیم.
در این رابطه، در حوزه سامانه‌های پسامعاملاتی چه اقداماتی صورت گرفته است؟
در این حوزه یک سامانه پس از معاملات قدیمی داریم که محصول شرکتی کانادایی است که عمر آن از سامانه آتوس که محصول فرانسه بوده نیز بیشتر است. این سامانه در بحث معماری و تکنولوژیکی قدیمی است و بعضاً همکارانمان در بخش فنی و عملیاتی با معضلاتی در این باره روبرو هستند. مجدداً در این زمینه هم ما به این نتیجه رسیدیم که به سمت بومی‌سازی سامانه پس از معاملات پیش برویم و فعالیت‌های خوبی از سمت شرکت سپرده‌گذاری مرکزی به سبب اشراف کامل داشتن بر فعالیت‌های حوزه پسامعاملات انجام شده و محصولی را آماده کرده‌اند.
حوزه سامانه پس از معاملات از پیچیدگی‌ها و حساسیت‌های خاصی برخوردار است، به جهت اینکه دارایی افراد در آنجا محاسبه و نگهداری می‌شود. در این راستا برخی مسائل عملیاتی مربوط به این محصول قبل از سال ۹۵ انجام شدند و سال ۹۵ نیز تلاش‌هایی در جهت به‌کارگیری این سامانه انجام شد، اما متأسفانه به دلایلی در آن مقطع زمانی با شکست مواجه شد. در همین رابطه همکاران ما در شرکت سپرده‌گذاری بر این باور بودند که این محصول می‌تواند به بهره‌برداری برسد، ازاین‌جهت یک سری بهینه‌سازی‌ها اعمال کردند و تست‌های کسب‌وکاری، عملیاتی، فنی و امنیتی این محصول مجدداً در سال‌های ۹۸ و ۹۹ انجام شد. حتی در این مورد سازمان از شرکت سپرده‌گذاری خواسته است که برنامه مهاجرت خود از سامانه فعلی به سامانه جدید را ارائه کند. آخرین وضعیت این است که شرکت سپرده‌گذاری این مجوز را گرفته است که حداقل برای نمادهای ETF، سامانه پسامعاملاتی جدید را مورد بهره‌برداری قرار دهد، اما در حال حاضر مجموعه سازمان و بورس‌ها در حال بررسی طرح مهاجرت بوده و پیگیر این موضوع هستند که آیا سایر نمادها و سایر طرح‌ها (مثل سهام عدالت) را هم می‌توان وارد این حیطه کرد یا خیر، ولی زمان بهره‌برداری از این سامانه هنوز به‌طورقطع مشخص نشده است.
در خصوص مجامع الکترونیکی چه فعالیت‌هایی انجام شده‌اند؟
شرکت‌های ناشر مکلف به برگزاری مجامع خود هستند که در شرایط کنونی، عملاً برگزاری فیزیکی مجامع ماهیت خود را از دست داده است (در گذشته ناشر مکانی فیزیکی را انتخاب می‌کرد و از همه‌ی سهامداران برای شرکت در مجمع دعوت می‌کرد)، به همین سبب در این زمینه اقدامات خوبی صورت گرفته است. من جمله اینکه اخیراً دستورالعمل برگزاری مجامع الکترونیک توسط مدیریت نظارت بر ناشران سازمان ابلاغ شد تا ناشران بتوانند مجامع خود را به‌صورت الکترونیک برگزار کنند.
در حال حاضر شرکت سپرده‌گذاری بستری به نام بستر «دیما»، مخفف عبارت درگاه یکپارچه مجامع الکترونیک دارد که جهت برگزاری مجامع الکترونیک استفاده می‌شود که مجامع الکترونیک شرکت‌های سرمایه‌گذاری استانی نیز بر روی همین بستر در حال برگزاری هستند. در رابطه با الزام استفاده از این بستر باید بگویم که الزامی بر این نیست که شرکت‌های ناشر لزوماً از این بستر استفاده کنند، درواقع ما درگاهی به آدرس rfc.seo.ir داریم که از طریق آن جهت احصای شرکت‌های توانمند در حوزه پیاده‌سازی راهکارهای برگزاری مجامع الکترونیک اقدام کرده‌ایم. تاکنون در حدود ۱۳ شرکت اعلام آمادگی کرده‌اند که در این زمینه می‌توانند محصولی برای استفاده شرکت‌های ناشر جهت برگزاری مجامع ارائه بدهند. نکته حائز اهمیت در خصوص دستورالعمل برگزاری مجامع الکترونیک این است که سازمان حداقل‌های فنی و امنیتی لازم در خصوص سامانه‌های برگزاری مجامع الکترونیک را در قالب پیوست دستورالعمل ابلاغ نموده که شرکت‌های نرم‌افزاری می‌بایست حتماً آنها را در سامانه خود لحاظ نمایند. بر اساس تازه‌ترین آمار منتشر شده از آذرماه سال گذشته تا پایان اردیبهشت‌ماه، ۱۹ مجمع عمومی فوق‌العاده، ۳۸ مجمع عمومی عادی به‌طور فوق‌العاده و ۱۰ مجمع عمومی عادی سالیانه به‌صورت الکترونیکی برگزار شده‌اند.
در خصوص بحث تقسیم سود به صورت الکترونیکی چه اقداماتی صورت گرفته است؟
در این حوزه همواره یکی از گله‌مندی‌های سهامداران این بوده است که بعد از آنکه شرکت‌ها مجامع خود را برگزار می‌کنند و مقرر می‌شود که فلان مقدار توزیع سود داشته باشند، سود مشخص‌شده فقط در بانک خاصی که توسط ناشر معرفی شده و در آن حساب دارد قابل دسترسی است و سهامداران مجبورند برای دریافت مبالغ بعضاً ناچیزی به شعبات بانک‌ها مراجعه کنند. در این رابطه بستر فنی جدیدی فراهم شده است که شرکت‌های ناشر بتوانند توزیع سود خود را از طریق سامانه سجام انجام دهند. این یکی دیگر از پروژه‌هایی بود که سال گذشته توسط همکاران شرکت سپرده‌گذاری مرکزی عملیاتی و اجرا شد و امسال در حال تکمیل و بهینه‌سازی آن هستیم.
از آخرین وضعیت شرکت های OMS برایمان بگویید؟
ما ۱۰۸ شرکت کارگزاری داریم و عمده فعالیت آنها در بستر الکترونیک انجام می‌شود. بعضاً این شائبه مطرح است که شرکت‌های ارائه‌دهنده خدمات نرم‌افزاری بازار سرمایه (OMS ها) محدود هستند و نوعی انحصار در آن وجود دارد؛ اما بنده صراحتاً اعلام می‌کنم که هیچ انحصاری در حوزه OMS وجود ندارد. در این رابطه در حال حاضر ۱۱ شرکت OMS داریم و درخواست ۱۲ شرکت دیگر در حال بررسی است که نشان می‌دهد هیچ انحصار و محدودیتی در این زمینه وجود ندارد و شرکت های کارگزاری مختارند با هریک از شرکت های OMS فعلی تعامل نمایند یا اینکه هر یک، OMS اختصاصی خود را داشته باشند.
در بازه زمانی کنونی بهترین اقدامات از نظر شما کدم‌اند؟
از نظر بنده برهه‌ی زمانی کنونی می‌تواند فرصت خوبی برای انجام امورات مربوط به توسعه و ایجاد تغییرات بنیادی در حوزه‌ی فناوری باشد، چراکه در حال حاضر حجم معاملات نسبت به قبل کاهش‌یافته و طبیعتاً سامانه‌های ما بار کمتری را متحمل هستند (در رابطه با سایر بخشهای فعال در حوزه‌ی فناوری بازار سرمایه نیز صدق می‌کند). استفاده از همین فرصت، می‌تواند در آینده اثراتی ماندگار برجای بگذارد.
در این رابطه تحریم‌ها محدودیتی ایجاد نکرده و یا نخواهند کرد؟
اگر ما می‌خواستیم محصولی خارجی مانند هسته‌های معاملاتی را تغییر دهیم به خارج از کشور وابسته بودیم ولی ما در مرحله‌ی بومی‌سازی این سامانه‌ها هستیم و بیشتر از هر چیزی به همت نیروهای داخلی نیاز است.
نظر شما درباره شایعه‌هایی مبنی بر اینکه بومی‌سازی سامانه معاملاتی چندین سال زمان می‌برد چیست؟
در این خصوص شرکت مدیریت فناوری مکلف است که تا انتهای سال جاری انجام معاملات برخی از نمادها را در این سامانه عملیاتی کند. بنده از نزدیک نظاره‌گر نتایج مراحل تست سامانه بوده‌ام و همچنین نتایج مقایسه با سایر سامانه‌های معاملاتی در دنیا را هم دیده‌ام. بر همین اساس عرض می‌کنم که سامانه معاملاتی ما اگرچه به سبب تازه‌کار بودن در این حوزه قابل قیاس با سامانه معاملاتی بورس NASDAQ در آمریکا نیست اما قابل رقابت با سامانه‌های معاملاتی برخی بورس‌های مطرح دنیا است. در واقع بهره برداری از سامانه معاملات بومی برای انجام معاملات چندین نماد در بازاری خاص امسال انجام خواهد شد، لیکن فرایند جایگزینی سامانه معاملات فعلی با سامانه معاملات بومی بطور کامل، فرایندی زمانبر است و ممکن است چندین سال طول بکشد که این امر هم طبیعی است.
در رابطه با سامانه‌های نظارتی بیشتر برایمان بگویید؟
علاوه بر آنچه در تقسیم‌بندی قبلی خدمتتان ارائه دادم ما در حوزه فناوری اطلاعات بازار بخش دیگری شامل سامانه‌های نظارتی داریم که بیشتر در حوزه معاملاتی و پسامعاملاتی خدمات‌رسانی دارند و در این رابطه تمام تلاش‌ها و پیشرفت‌ها از سمت شرکت مدیریت فناوری بورس تهران در حال انجام است. اتفاقاً چندی پیش رئیس کمیسیون اقتصادی مجلس نسبت به غیرفعال بودن برخی سامانه‌های نظارتی معترض بودند، حال‌آنکه این سامانه‌ها هیچ‌گاه نه در سازمان و نه در بورس‌ها غیرفعال نبوده‌اند. درواقع برخی سامانه‌های نظارتی قدیمی که دیگر قابل استفاده نبوده‌اند و نسخه جدید آنها پیاده‌سازی شده، چندین سال است که از دسترس خارج شده‌اند و با سامانه‌های نظارتی به‌روز جایگزین شده‌اند.
در این حوزه انبار داده (Data Warehouse) جامعی با نام «بیدار» مخفف عبارت «بستر یکپارچه دسترسی به اطلاعات راهبردی بازار» وجود دارد که منبع اصلی سامانه‌های نظارتی هستند که توسط همکاران ما در شرکت مدیریت فناوری بومی‌سازی شده‌اند. سامانه‌های نظارتی گوناگون با کاربردهای متفاوتی پیاده‌سازی شده و در اختیار واحدهای نظارت بر بازار سازمان و بورس‌ها گذاشته شده است. ازجمله معروف‌ترین آنها به سامانه «نهان» و «ارس» می‌توان اشاره کرد. البته ما چند سال پیش به سمت خرید سامانه نظارتی خارجی اسمارتز (smarts) رفتیم، محصولی بسیار به‌روز و کارآمد بود که نیمی از بورس‌های دنیا جهت انجام امور نظارتی خود از آن استفاده می‌کنند ولی به سبب اعمال تحریم‌ها به فاز عملیاتی و بهره‌برداری نرسید.
از نظر شما اینکه سازمان مسئول تأمین سامانه معاملاتی جدید و یا توضیح درباره مسائل پیرامون سامانه حاضر باشد منطقی است؟
در تمام بورس‌های دنیا مسئولیت تأمین، توسعه، راهبری، ارتقا، به‌روزرسانی، نگهداری و پشتیبانی سامانه‌های معاملاتی بر عهده‌ی خود بورس‌ها است؛ یعنی خود بورس‌ها مسئول تأمین هستند. اما در ایران، سازمان سامانه قبلی را تأمین کرده بود و حال هم توقع‌ها بر این مدار است که خود سازمان سامانه‌های جدید را در آینده تأمین کند. حال‌آنکه سازمان بورس داور بازی است (یک نهاد نظارتی و تنظیم‌گر، مانند نقش بانک مرکزی در بازار پول) و مجریان هم بورس‌های اوراق بهادار و فرابورس، کالا و انرژی. پس اگر قرار است سامانه‌ای داشته باشند، مسئولیت تأمین و تهیه نیز به عهده خودشان خواهد بود.
در همه‌ی دنیا وقتی سامانه معاملاتی با اختلال روبرو شود، بورس‌ها باید پاسخگو باشند، حال‌آنکه در ایران چون سامانه معاملاتی در شرکت مدیریت فناوری قرار دارد و سازمان نیز مالکیت ۹۸/۹۹ درصدی این شرکت را دارد، باید پاسخگو باشد که در این رابطه مسائل پیرامون نحوه‌ی مالکیت شرکت مدیریت فناوری بورس تهران مطرح است. بررسی این موضوع که آیا بهتر نیست که چهار بورس فعال در بازار، مالک این شرکت شوند و سازمان بورس فقط نقش نظارتی داشته باشد؟ یعنی سازمان، داور بازی و بورس‌ها بازیکنان بازی باشند.
در مورد مسئله رصد فضای مجازی چه اقداماتی تاکنون صورت گرفته است؟
در این رابطه ما با سامانه‌های مختلفی کار کرده‌ایم و ۳۵ مورد از ویژگی‌هایی که یک سامانه رصد فضای مجازی کارآمد باید دارا باشد را جمع‌بندی کرده‌ایم (چه ازلحاظ مباحث فنی و چه از نظر مسائل بخش کسب‌وکار). سال گذشته این کار تا حدودی پیش رفت اما به محصول آماده یا راهکار جامعی منتج نشد (باوجوداینکه از موارد حیاتی در این حوزه است و بسیاری از تخلفات در این فضا انجام شده و نیاز به رصد دارند). درواقع ما تا سال ۹۸ سامانه‌ای در این زمینه داشتیم اما به این خاطر که برخی از نیازهای کلیدی ما را مرتفع نمی‌کرد مجبور به قطع همکاری شدیم که بحث جایگزین کردن آن به طول انجامیده است. امیدواریم که در سال جاری، به‌خصوص نیمه اول سال بتوانیم به اجماع نظر در مورد بهترین راهکار جهت رصد فضای مجازی برسیم.
لازم به ذکر است که چنین راهکارهایی لزوماً قرار نیست فقط در دسترس سازمان باشند، ما می‌توانیم اکانت آنها را مورد دسترس بورس‌ها هم قرار دهیم یا به شیوه‌های دیگر آنها را هم وارد گود کنیم. در فضای مجازی ما با رسانه‌های اجتماعی و شبکه‌های اجتماعی سروکار داریم و توییتر، اینستاگرام، تلگرام، گروه‌ها، کانال‌ها و ربات‌ها و همچنین خبرگزاری داخلی و خارجی، اطلاعات مربوط به اولین انتشار، بازنشر، میزان تشابه بین اخبار و … را در این بررسی‌ها لحاظ کرده‌ایم.
دسته‌ای از تخلفات مربوط به فضای مجازی به دلیل عدم امکان فراهم کردن ملزومات مربوط به أخذ مجوزاز سمت برخی افراد است و دسته‌ای دیگر به دلیل عدم جامعیت برخی قوانین، یعنی کسی که علم کافی در زمینه تحلیل را دارد، به‌موجب قانون به‌صورت فردی نمی‌تواند سبدگردانی کند و همین اتفاق موجبات ایجاد گروه‌ها و کانال‌های سیگنال‌دهی را فراهم می‌کند. در این زمینه چه اقداماتی صورت گرفته یا در دست اجرا است؟
اتفاقاً بحث اعطای مجوز نوع دوم به مشاوران سرمایه‌گذاری مطرح شده است. بر این اساس، شرکت‌هایی که توانایی ارائه مشاوره دارند ولی فقط در بستر فضای مجازی فعالیت دارند می‌توانند مجوز مشاوره نوع دوم دریافت کنند. در همین رابطه یکی از برنامه‌های ما بحث راه‌اندازی شبکه تعاملی بازار سرمایه است که سال گذشته اقدامات فنی مربوط به آن انجام شد (در وزارت اقتصاد هم مشابه آن وجود دارد). به این صورت که می‌توان اتاق فکرهای خاصی ایجاد کرد تا در مورد مسائلی ازاین‌دست تبادل نظر صورت گرفته که نهایتاً به ارائه یک دستورالعمل یا مانند آن منتج شود.
همچنین ما سامانه‌ای به نام سامانه پایگاه قوانین و مقررات بازار سرمایه داریم که در حال حاضر از آن در جهت نظرسنجی راجع به دستورالعمل‌های فعلی هم استفاده می‌شود. در همین جهت می‌توانیم دستورالعمل‌های پیشنهادی را هم به رأی بگذاریم (تا قبل از ابلاغ رسمی).
در رابطه با دیجیتال شدن نهادهای بازار سرمایه چه نظری دارید؟
بنده شخصاً به دنبال این هستم که نه‌تنها دیجیتال کردن فعالیت‌ها و فرایندها بلکه دیجیتال شدن نهادهای بازار سرمایه را هم پیگیری کنم. موضوعی که در حال حاضر در بازار پول مطرح است، بحث بانک‌های دیجیتال است و معادل آن در بازار سرمایه بحث ایجاد دیجیتال کارگزاری‌ها است، به این معنی که عملاً الزام وجود ساختمانی با استانداردهای مشخص و یا دارا بودن میزان معینی سرمایه اولیه با توجه به اینکه عمده فعالیت‌های شرکت‌ها به‌صورت برخط انجام می‌شوند برداشته شود.
حتی اگر نتوانیم به‌صورت کامل این ایده را عملی کنیم به نظرم وقت آن رسیده که به سمت داشتن کارگزاری‌های دیجیتال حرکت کنیم. وقتی بخش عمده‌ای از خدمات به‌صورت برخط انجام می‌شوند چه لزومی به وجود ساختمان خاص یا دیگر الزامات دست‌وپاگیر وجود دارد؟ در این رابطه با چالش‌ها و موضوعات مختلفی مواجه هستیم (فارغ از مباحث فنی) ولی امیدواریم که بتوانیم در این رابطه اقداماتی جدی انجام داده و دستورالعملی برای کارگزاری‌های دیجیتال داشته باشیم یا حتی در این حوزه مجوز‌دهی صورت بگیرد تا موانع موجود بر سر راه افراد مایل به ورود به این حوزه از بازار سرمایه برداشته شوند.
لازمه تحقق این ایده را چه عاملی می‌دانید؟
اگر این اشتیاق از سمت سازمان به‌عنوان نهاد ناظر، ظهور و بروز پیدا کند، بنده این اطمینان را می‌دهم افرادی هستند که نسبت به این تصمیم (برداشتن الزاماتی که اشاره شد) اشتیاق داشته و دارند. این اتفاقی است که در تمام دنیا در حال انجام است و حتی در داخل کشور هم در بازار پولی، با بحث نئوبانک‌ها در حال پیگیری است، فارغ از این مورد که ما در بسیاری از موارد از بازار پول جلوتر هستیم (حتی در حوزه فناوری اطلاعات).
از آمار مربوط به کدهای بورسی صادرشده چه اطلاعاتی در دست دارید؟
۳۸ میلیون و ۷۵۵ هزار و ۱۰۴ کد بورسی صادرشده که از این آمار ۳۸ میلیون و ۲۸۲ هزار و ۷۰۵ عدد از کدهای بورسی مربوط به حقیقی‌ها و ۲۲ هزار و ۱۸۲ عدد مربوط به اشخاص حقوقی بوده است. از ابتدای سال جاری تا مورخ ۲۸ اردیبهشت‌ماه امسال، تعداد ۲۴۰ هزار و ۲۱۷ کد صادر شده که ۴۴۹ هزار و ۲۶۰ عدد مربوط به حقیقی‌ها و ۹۵۷ عدد مربوط به حقوقی‌ها بوده است.
درباره گواهی‌های الکترونیکی چطور؟
تاکنون ۱۷ هزار و ۹۹۴ عدد گواهی الکترونیکی صادر شده است که از این آمار، ۴۲۴ عدد مربوط به امسال بوده است.( منظور گواهی‌های الکترونیکی هستند که از طریق توکن‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرند و ناشران و کارگزاران در سه سامانه اصلی (کدال، سنم، کارا) از آن استفاده می‌کنند). تعداد گواهی‌های فعال تا این لحظه ۶ هزار و ۲۵۲ عدد است. در این زمینه ۵۱ درصد از گواهی‌ها مربوط به سامانه کدال، ۴۲ درصد مربوط به سامانه کارا و ۷ درصد از گواهی‌های فعال در سامانه سنم هستند.
در رابطه با تفکیک‌سازی در نقش‌های کنونی سازمان و برگشت آن به حیطه نظارت و تنظیم‌گری چه دیدگاهی دارید؟
بنده با این موضوع کاملاً موافق هستم. البته این امر فقط معطوف به حوزه فناوری اطلاعات نیست و مجموعه سازمان باید به این توافق برسد که اگر نهاد ناظر هستیم، فقط وظایف نظارتی را ایفا کنیم، هرچند برخی دوستان در این رابطه معتقدند که برخی کارهای نظارتی به کارهای حیطه اجرایی برمی‌گردند که منظور برخی از کارهای اجرایی است که نهادهای ناظر در راستای ایفای نقش نظارتی باید انجام دهند.
در همین راستا، با توجه به اینکه یکی از وظایف ما توسعه سامانه‌های درون‌سازمانی است، این تصمیم گرفته شده (هنوز ابلاغ نشده) که تأمین سامانه‌های درون‌سازمانی به «شرکت رایان بورس» واگذار شود (رایان بورس به‌مثابه بازوی اجرایی بخش مدیریت فناوری اطلاعات سازمان است). این ازجمله اقداماتی است که جهت حرکت سازمان به سمت تمرکز بر انجام امورات نظارتی انجام شده است. به‌طورکلی این رویه که نهاد ناظر تمرکز فعالیت‌های خود را معطوف به امور نظارتی کند و امور اجرا را به مجریان بازار واگذار کند کاملاً درست است. ما در مجموعه مدیریت فناوری اطلاعات سازمان که وظیفه اصلی سیاست‌گذاری و راهبری امور فناوری‌های بازار سرمایه را بر عهده داریم، همیشه تلاشمان در راستای ایفای درست نقش نهاد ناظر بوده است، البته در این راستا احتمالاً نواقص و کاستی‌هایی نیز وجود داشته اما امیدواریم در سال جاری در عمل به وظایف و مأموریت‌های خود موفق‌تر باشیم.
