توسعه بازار سرمایه، از کانال «تقویت بازار ابزارهای نوین مالی»
گفتگو با سرپرست ابزارهای مالی بورس تهران و سرپرست مدیریت نهادهای مالی فرابورس ایران
توسعه بازار سرمایه، از کانال «تقویت بازار ابزارهای نوین مالی»
به نظر می‌رسد که موضوع «توسعه ابزارهای نوین مالی» از اتفاقات خوشایند بازار سرمایه در سال ۱۴۰۱ خواهد بود؛ به‌گونه‌ای که شنیده‌ها حاکی از این هستند که در سال جاری بورس اوراق بهادار تهران و فرابورس ایران برای این بازار، برنامه‌های ویژه‌ای دارند. در این خصوص وحید مطهری‌نیا، سرپرست ابزارهای نوین مالی در بورس اوراق بهادار تهران در گفتگویی اختصاصی که با ماهنامه بورس داشته، عنوان می‌کند که «توسعه ابزارهای مالی موجود و به‌طور خاص توسعه بازار اوراق اختیار معامله با تأکید بر رفع مشکلات فنی و نرم‌افزاری» در دستور کار بخش مدیریت عملیات بازار ابزارهای نوین مالی از معاونت عملیات بازار بورس اوراق بهادار تهران خواهد بود. وی همچنین با اشاره به «پیگیری توسعه کمّی بازار» خبر می‌دهد که «موقعیت بازار اختیار معامله در ایران به وضعیت این بازار در بورس‌های پیشرفته نزدیک‌تر خواهد شد». مطهری‌نیا در رابطه با «ارائه قراردادهای آتی تک‌سهم» نیز چنین عنوان می‌کند که «در صورت تکمیل فرایند اعمال نقدی و فیزیکی این قراردادها، اطلاع‌رسانی به بازار و تعریف قرارداد جهت آغاز معاملات انجام خواهد شد». در بخش دوم از این گفتگوی اختصاصی عارف علیقلی‌پور، سرپرست مدیریت نهادهای مالی فرابورس ایران با اشاره به توسعه ابزارهای تأمین مالیِ اقتصاد دانش‌بنیان و نوآوری، مطرح می‌کند که «در فرابورس ایران، رفع تنگناهای پیرامون توسعه این ابزارها، از محوری‌ترین برنامه‌های اجرایی در سال جدید به‌حساب می‌آید»، وی در ادامه ابراز امیدواری می‌کند که فرابورس ایران بتواند با «تسهیل فرآیندها» و «پاسخ به نیازهای شرکت‌های دانش‌بنیان» در مسیری صحیح قدم بردارد. آنچه در ادامه می‌خوانید مشروح این گفتگو خواهد بود.
وحید مطهری‌نیا، سرپرست ابزارهای نوین مالی در بورس اوراق بهادار تهران
در ابتدا یک تعریف اجمالی از «ابزارهای نوین مالی» داشته باشید و بفرمایید که این سرفصل مشخصاً شامل کدام‌یک از ابزارهای مالی است؟
ابزارهای مالی به‌طور کلی به اسنادی گفته می‌شود که نشان‌دهنده یک قرارداد یا توافق بر اساس هر واحد پولی بین دو یا چند طرف هستند. تعریف یا دسته‌بندی‌ای رسمی جهت تقسیم‌بندی ابزارهای مالی مختلف بر اساس نوین یا سنتی بودن وجود ندارد، اما به‌طور معمول، «سهام عادی» شرکت‌ها جزو ابزارهای مالی سنتی است و سایر ابزارها ازجمله «اوراق قرضه» و «سایر اوراق مبتنی بر بدهی»، «اوراق مشتقه»، «صندوق‌های قابل معامله» و سایر ابزارهایی که برای برطرف نمودن نیازهای جدید سرمایه‌گذاران طراحی می‌شوند به‌عنوان ابزارهای نوین مالی در نظر گرفته می‌شوند.
تاریخچه استفاده از ابزارهای نوین مالی در بورس تهران به چه سالی برمی‌گردد؟
ابزارهای نوین مالی از سال ۱۳۸۹ برای اولین بار و با راه‌اندازی معاملات آتی در بورس تهران مورد استفاده قرار گرفت. تا پیش از آن، تنها «سهام عادی» و «حق تقدم سهام» در بورس معامله می‌شدند اما به‌مرور و طی سالهای ۱۳۸۹ تاکنون، مجموعه ابزارهای نوین مالی در هر سال تکمیل‌تر شده است. «اوراق تبعی حمایتی» و «اوراق بدهی» از سال ۱۳۹۱، «صندوق‌های قابل معامله» از سال ۱۳۹۲، «اختیار معامله و اوراق تبعی تأمین مالی» از سال ۱۳۹۵، «آتی سبد سهام» از سال ۱۳۹۷، «فروش تعهدی» از سال ۱۳۹۸ و «صندوق‌های اهرمی» و «اوراق گواهی اعتبار مولد» نیز از سال ۱۴۰۰ به مجموعه ابزارهای نوین مالی بورس تهران افزوده شده است.
در حال حاضر، انواع ابزارهای نوین مالی که در بورس تهران به کار گرفته می‌شوند کدام‌اند؟
در حال حاضر بازار ابزارهای نوین مالی در بورس تهران شامل بازارهای ۱٫ قراردادهای اختیار معامله، ۲٫ قراردادهای آتی، ۳٫ اوراق تبعی، ۴٫ اوراق بدهی و ۵٫ صندوق‌های سرمایه‌گذاری قابل معامله می‌باشد.
بازار اختیار معامله شامل حدوداً ۵۰۰ نماد روی ۲۷ دارایی پایه از نوع سهام و صندوق قابل معامله در بورس بوده که به‌مرور به این تعداد افزوده خواهد شد. بازار آتی نیز در شرایط فعلی از مجموعه قراردادهایی تشکیل شده که دارایی پایه آن از نوع سبد سهام است؛ به‌طوری‌که هریک از سبدهای مذکور، نماینده شاخص‌های نظیر خود هستند. بازار تبعی نیز دارای ۳۹ نماد فعال بوده که با دو هدف تأمین مالی و حمایت از سهام توسط عرضه‌کنندگان مشخص منتشر شده‌اند.
در بازار بدهی انواع اوراق صکوک مورد معامله قرار می‌گیرند. در حال حاضر ۸۶ نماد و با ارزش بازار ۴۳ هزار میلیارد تومان از انواع اوراق مشارکت، اجاره، مرابحه، منفعت، خرید دین، صکوک رهنی و گواهی اعتبار مولد (گام) در این بازار فعال است.
صندوق‌های سرمایه‌گذاری قابل معامله نیز یکی دیگر از بازارهای در حال توسعه ابزارهای نوین مالی است که در سالهای اخیر موردتوجه فعالان بازار قرار گرفته است. این ابزار جهت سرمایه‌گذاری غیرمستقیم بسیار مناسب بوده و همیشه به اشخاصی که قصد ورود و سرمایه‌گذاری در بازار سرمایه را دارند توصیه می‌شود. در بورس تهران هم‌اکنون ۳۴ صندوق قابل معامله با ارزش بازار ۶۳ هزار میلیارد تومان و از انواع سهامی، اهرمی، مختلط، درآمد ثابت و زمین و ساختمان در دسترس سرمایه‌گذاران قرار دارد.
در این خصوص، در بورس سایر کشورها از چه ابزارهای دیگری استفاده می‌شود؟
در سایر بورس‌های جهان نیز کمابیش، اصلی‌ترین حوزه ابزارهای نوین در همین دسته‌بندی قرار گرفته و به تناسب نیازهای معاملاتی معامله‌گران، ابزارهای مشخصی ذیل همین دسته‌بندی تعریف شده است. به‌عنوان مثال، «اوراق قرضه دولتی و شرکتی»، «اوراق گواهی سپرده»، «ریپو» و … در برخی بورس‌ها عرضه شده که زیرمجموعه اوراق بدهی تعریف می‌گردند. «اوراق اختیار معامله» و «اوراق آتی» نیز روی دارایی پایه‌های متنوعی تعریف می‌گردند. از جمله اختیار و آتی «نرخ بهره»، «نرخ ارز»، «انواع سهام» و «کالا» و همچنین آتی «شاخص» که در بورس تهران تحت عنوان «آتی سبد سهام» ارائه شده است. ابزار «سواپ»، «وارانت» و سازوکار «فروش استقراضی» نیز از جمله ابزارها یا سازوکارهای رایج است که در سایر بورس‌ها به معامله‌گران ارائه می‌گردد.
نظر خود را درباره ضرورت شناســایی ابزارهای مالی جدید در بازار سرمایه کشور بفرمایید.
با توسعه و تخصصی‌تر شدن بازارهای سرمایه، نیازهای جدیدی در جهت «انجام مبادلات»، «مدیریت ریسک‌های موجود» و «تأمین مالی بخش واقعی اقتصاد» ایجاد می‌شود که به‌منظور برطرف نمودن این نیازها، باید ابزارهای معاملاتی جدیدی طراحی شده و به شکل استاندارد و یا جهت رفع نیازهای خاص، در اختیار فعالان بازار سرمایه قرار گیرند. این مسیری است که در دنیا تجربه شده و در کشور ما نیز به دلیل ضرورت‌های موجود در ذات بازار سرمایه، پیموده خواهد شد. به‌عنوان مثال، یکی از نیازهای سهامداران عمده در ایران، «استفاده از سهام راکد در پرتفوی» جهت تأمین نقدینگی به‌منظور انجام طرح‌ها و پروژه‌های مختلف بوده که به تناسب این نیاز، «اوراق اختیار فروش تبعی» طراحی و به اجرا گذاشته شده است. لازم است که سایر ابزارهای مالی جدید نیز به همین شکل به تناسب نیازهای موجود، در طی زمان در اختیار فعالان بازار سرمایه قرار گیرد.
بدون شک، میزان استقبال از ابزارهای مالی جدید در هر بازاری، نشان‌دهنده رشــد و بالندگی آن اســت. بازار سرمایه ما از این نظر نسبت به سالهای گذشته چه میزان پیشرفت داشته است؟
میزان استقبال از ابزارهای مالی جدید معرفی‌شده در بورس تهران، بسیار امیدوارکننده بوده و تعداد اشخاص فعال و حجم و ارزش معاملات این ابزارها، رشد مطلوبی را تجربه نموده است. بااین‌وجود، برای اینکه یک ابزار مالی جدید در بین فعالان بازار شناخته شده و کارایی آن برای اشخاص مختلف مشخص گردد، به «آموزش» و «گذر زمان» نیاز دارد. همچنین ممکن است در طراحی ابزارها ایراداتی از بعد قوانین و مقررات و یا از نظر فنی وجود داشته باشد که به‌تدریج برطرف شده و خود عامل استقبال بیشتر از ابزارها خواهد بود. طی چهار سال اخیر در حوزه ابزار اختیار معامله، به‌طور میانگین رشد سالانه حدوداً ۳۶۰ درصدی در تعداد فعالان، ۷۰۰ درصدی در حجم و ۹۷۰ درصدی در ارزش معاملات ثبت شده است؛ به گونه‌ای که ارزش معاملات (پریمیوم) در این بازار در سال ۱۴۰۰ به هزار میلیارد تومان رسیده که هنوز فاصله زیادی با میزان مورد انتظار دارد. در حوزه صندوق‌های سرمایه‌گذاری قابل معامله، تعداد صندوق‌ها و ارزش بازار آنها در سالهای اخیر افزایش چشمگیری وجود داشته، به طوری‌که تعداد صندوق‌ها طی چهار سال اخیر بیش از ۳ برابر شده و از ۱۱ عدد به ۳۴ عدد افزایش یافته و به ارزش بازار ۶۳ هزار میلیارد تومان رسیده است.
اوراق تبعی نیز، از دیگر ابزارهایی است که به‌خصوص از سوی اشخاص حقوقی مورد استقبال قرار گرفته و ارزش تأمین مالی از طریق این اوراق در طی ۴ سال بیش از ۵ برابر شده و به بیش از ۷/۶ هزار میلیارد تومان در سال ۱۴۰۰ رسیده است. در حوزه قراردادهای آتی نیز ان‌شاءالله با رفع مسائل فنی و نرم‌افزاری در سال ۱۴۰۱، زمینه حضور گسترده‌تر فعالان در این بازار فراهم خواهد شد.
درباره لزوم ارائه راهکار، جهت توسعه نرم‌افزاری در بازار اختیار معامله برایمان بگویید.
یکی از مسائل موجود در بازار اختیار معامله، نیاز به «توسعه ظرفیت‌های نرم‌افزاری» و «مدیریت ریسک قراردادها و مشتریان» در این بازار می‌باشد. در حال حاضر بخش‌های مختلف بازار اختیار، توسط شرکت‌های نرم‌افزاری مختلفی پیاده‌سازی شده است؛ بخش «معاملات»، به شکل مشترک توسط شرکت‌های OMS و شرکت مدیریت فناوری بورس تهران، بخش «تسویه و پایاپای» با همکاری شرکت مدیریت فناوری بورس تهران و شرکت سمات، بخش «مدیریت ریسک» توسط شرکت‌های OMS و بخش «اعمال» نیز توسط شرکت مدیریت فناوری بورس تهران و با همکاری شرکت سمات انجام می‌گردد.
پراکندگی پیاده‌سازی نرم‌افزار، انجام اقدامات توسعه‌ای موردنیاز را با چالش همراه نموده است. همچنین در حال حاضر بخش قابل‌توجهی از عملیات بازار اختیار، به شکل غیرخودکار انجام می‌شود که باعث افزایش ریسک‌های عملیاتی‌شده و امکان توسعه گسترده بازار را محدود نموده است.
اگر مورد دیگری نیز در این خصوص وجود دارد، لطفاً مطرح بفرمایید.
یکی دیگر از بخش‌های مهم بازار اختیار معامله، بحث «مدیریت ریسک اشخاص و شرکت‌های کارگزاری» از طریق مدیریت وجوه تضمین است که نیاز به توسعه نرم‌افزاری و سخت‌افزاری در این حوزه نیز مطرح است.
به‌منظور حرکت در مسیر رفع مسائل پیش‌گفته، سناریوهای مختلف موجود، از همکاری یا سرمایه‌گذاری در شرکت‌های ارائه‌دهنده خدمات نرم‌افزاری (OMS) تا طراحی سیستم معاملاتی مجزا برای بازار اختیار معامله در شرکت بورس اوراق بهادار تهران، در حال بررسی و امکان‌سنجی می‌باشد.
اقدامات مذکور با چه هدفی انجام خواهند شد؟
هدف از این اقدام، «اصلاح سامانه معاملات بازار اختیار» و «ایجاد زیرساخت‌ها»، به گونه‌ای است که «پراکندگی پیاده‌سازی نرم‌افزاری» تا حد ممکن کاهش یافته، «فرایندهای خودکار» جایگزین «فرایندهای دستی» شده و «امکان استفاده از استراتژی‌های معاملاتی» و «محاسبه وجوه تضمین بر این اساس» فراهم گردد. پس از مشخص شدن نقشه راه و انتخاب مسیر مناسب جهت توسعه، اقدامات اجرایی این حوزه آغاز خواهد شد.
تأمین مالی یکی از مباحث مهم اقتصاد مالی است و یکی از روش‌های کاربردی در این رابطه، تبدیل به اوراق بهادار کردن دارایی‌ها است. دراین‌باره، هرکدام از ابزارهای نوین مالی در بازار مشتقه، در دوره ۱ ساله منتهی به اسفندماه ۱۴۰۰، در بحث تأمین مالی چه اندازه موفق بوده‌اند؟ در قیاس با ادوار قبلی چطور؟
در حال حاضر ابزارهایی که به‌منظور تأمین مالی اشخاص طراحی شده‌اند، در دو دسته «ابزارهای بدهی» و «اوراق تبعی» قرار می‌گیرند. ابزارهای بدهی که در بورس تهران پذیره‌نویسی شده یا معامله می‌گردند، شامل «اوراق مشارکت»، «اجاره»، «مرابحه»، «منفعت»، «خرید دین»، «صکوک رهنی» و «گواهی اعتبار مولد (گام)» بوده که هرکدام طبق سازوکاری مشخص، امکان تأمین وجوه برای ناشر یا بانی آن را از طریق بازار سرمایه فراهم می‌آورند. میزان تأمین مالی از طریق این اوراق هرساله افزایش یافته و در سال ۱۴۰۰ میزان ۱۱ هزار میلیارد تومان تأمین مالی از طریق پذیره‌نویسی اوراق بدهی در بورس تهران صورت گرفته که در طی چهار سال اخیر، بیش از ۳ برابر شده است.
«اوراق تبعی» نیز دیگر ابزاری است که با استفاده از اختیار معامله، جهت تأمین مالی اشخاص طراحی شده است. اوراق تبعی ابزاری است که جهت تبدیل سهام راکد به وجه نقد طراحی شده و ازاین‌جهت مناسب سهامداران عمده شرکت‌ها می‌باشد. خریداران اوراق تبعی نیز عمدتاً صندوق‌های سرمایه‌گذاری در اوراق با درآمد ثابت هستند که با اصلاح نصاب مشارکت این صندوق‌ها در خرید اوراق تبعی در اواخر سال ۱۳۹۹، حجم تأمین مالی از طریق اوراق تبعی در سال ۱۴۰۰ رشد مطلوبی را تجربه نموده و همان‌طور که گفته شد، طی چهار سال این میزان ۵ برابر شده است.
با توجه به اینکه یکی از مأموریت‌های مدیریت ابزارهای نوین مالی بورس تهران، شناسایی نیازهای معاملاتی بازار سرمایه و کمک به طراحی ابزارهای مالی جدید است، بفرمایید که تا اسفندماه سال ۱۴۰۰، در بورس تهران، چه اقداماتی دراین‌باره انجام شده است؟
به‌منظور طراحی و پیاده‌سازی ابزارهای مالی جدید، همکاری و هماهنگی مجموعه‌های مختلفی مورد نیاز است. به‌طور معمول فرایندی که جهت معرفی ابزار جدید طی می‌شود بدین شکل است:
انجام مطالعات تطبیقی در خصوص ابزار مالی جدید و تهیه مدل عملیاتی؛
بررسی تطابق مدل پیشنهادی با قوانین شریعت توسط کمیته فقهی سازمان بورس اوراق بهادار؛
تدوین سازوکار ابزار مالی توسط کمیته متشکل از خبرگان و پیشنهاد آن به سازمان بورس و اوراق بهادار؛
تهیه، بررسی و اصلاح دستورالعمل معاملات در کمیته تدوین مقررات سازمان بورس و اوراق بهادار؛
تأیید و ابلاغ دستورالعمل معاملات توسط هیئت مدیره سازمان بورس و اوراق بهادار؛
تهیه رویه اجرایی به‌منظور پیاده‌سازی بازار (توصیف فرایندهای عملیاتی و فنی)؛
ایجاد زیرساخت نرم‌افزار معاملاتی و عملیاتی؛
تست محصول و ارائه آن به بازار.
طی ادوار گذشته، در روند طراحی و پیاده‌سازی قراردادهای اختیار معامله، قراردادهای آتی و اوراق تبعی، تمامی مراحل گفته شده با همکاری واحد عملیات بازار ابزارهای نوین مالی بورس تهران در کنار مجموعه معاونت عملیات بازار شرکت و سازمان بورس و اوراق بهادار طی شده و این واحد وظیفه طراحی و پیگیری پیاده‌سازی ابزارها را عهده‌دار بوده است. همچنین اقدامات مربوط به طراحی و پیاده‌سازی سازوکار فروش تعهدی اوراق بهادار نیز توسط این مدیریت با همکاری سایر ارکان بازار سرمایه و شرکت‌های OMS به انجام رسیده است. اوراق گواهی اعتبار مولد (گام) و صندوق سرمایه‌گذاری اهرمی نیز از دیگر ابزارهای قابل معامله در بورس تهران هستند که با همکاری این مدیریت در بازار سرمایه پیاده‌سازی شده‌اند.
در همین باب، چه برنامه‌هایی برای سال ۱۴۰۱ دارید؟
با توجه به استقبال بازار از ابزارهای نوین مالی و درخواست‌های ایشان بر توسعه ظرفیت‌ها و زیرساخت‌ها، در سال ۱۴۰۱ تمرکز این مدیریت بر توسعه ابزارهای مالی موجود به‌خصوص توسعه بازار اوراق اختیار معامله با تأکید بر رفع مسائل و مشکلات فنی و نرم‌افزاری خواهد بود. همچنین توسعه کمی بازار نیز پیگیری خواهد شد، به شکلی که وضعیت بازار اختیار معامله در ایران به وضعیت این بازار در بورس‌های پیشرفته نزدیک‌تر شود. در کنار این موضوع، ارائه قراردادهای آتی تک‌سهم نیز در دست پیگیری بوده و در صورت تکمیل فرایند اعمال نقدی و فیزیکی این قراردادها، اطلاع‌رسانی به بازار و تعریف قرارداد جهت آغاز معاملات انجام خواهد شد.
در این زمینه با چه چالش‌هایی مواجه هستید؟
در حال حاضر مهم‌ترین چالشی که در انجام برنامه‌های توسعه‌ای وجود دارد، موضوع محدودیت‌های موجود در پیاده‌سازی فنی نیازمندی‌های کسب‌وکار می‌باشد.
لطفاً در این خصوص اطلاعات دقیق‌تری ارائه بفرمایید.
«عدم وجود مجموعه توسعه‌دهنده نرم‌افزاری مختص بازار مشتقات» و از طرفی «وجود درخواست‌های متعدد جهت توسعه نرم‌افزاری در بازار سهام»، باعث شده است که اجرایی نمودن پروژه‌های توسعه در حوزه بازار ابزارهای نوین با تأخیر مواجه گردد. همچنین با توجه به اینکه سامانه معاملات سهام «فاقد پلتفرم مشتقات» می‌باشد، استفاده از آن جهت پیاده‌سازی بازار مشتقات محدودیت‌هایی را در توسعه کمی به همراه داشته که بعضاً منجر به اثرگذاری بر نحوه توسعه کسب‌وکار می‌گردد. این چالش‌ها تاکنون به شکل جدی بر روند توسعه اثرگذار بوده و باعث ایجاد تأخیر در انجام برنامه‌ها شده است. ان‌شاءالله با توسعه ظرفیت‌ها و زیرساخت‌ها در سال جاری، بخشی از این محدودیت‌ها برطرف شده و توسعه بازار به شکل صحیح و با سرعت به انجام رسد.
و چالش بعدی؟
چالش بعدی عدم توسعه ظرفیت‌های شرکت‌های کارگزاری جهت گسترش فعالیت در حوزه ابزارهای مشتقه است. شرکت‌های کارگزاری فعلی عمدتاً حول انجام مبادلات در بازار سهام شکل گرفته‌اند و نیروی انسانی آموزش‌دیده و سایر منابع موردنیاز را برای فعالیت در بازار مشتقات در اختیار نداشته است. همچنین به دلایل مختلف از جمله «کم‌بودن میزان درآمد بازار»، با توجه به نوپا بودن آن و «پایین بودن حجم معاملات در مقایسه با بازار سهام»، در این حوزه سرمایه‌گذاری نشده است. به همین دلیل ممکن است در برخی حوزه‌ها خدمات مناسبی به مشتریان ارائه نشود. در کنار این موضوع، عدم آشنایی کامل فعالان بازار با ابزارهای مشتقه، باعث شده است با وجود ارائه خدمات و مباحث آموزشی توسط بورس تهران و نهادهای آموزشی فعال در بازار سرمایه، فرایند توسعه بازار زمان‌بر باشد.
برای تحقق این اهداف لازم است که چه پیش‌شرط‌هایی وجود داشته باشند؟
برنامه‌های تعریف‌شده نیازمند موافقت، همکاری و همراهی تمامی ارکان بازار سرمایه است؛ بنابراین در صورت وجود ملاحظات قانونی یا فنی از سوی هر یک از ارکان، امکان تأخیر در اجرا وجود خواهد داشت. همچنین از شرکت‌های کارگزاری و نهادهای حقوقی و صندوق‌های سرمایه‌گذاری، به‌خصوص صندوق‌های بازارگردانی دعوت می‌شود با دید توسعه‌ای در ارائه خدمات و انجام معاملات ابزارهای جدید معرفی‌شده در بازار مشارکت نمایند تا با سرعت بخشیدن به ایجاد شرایط باثبات در این بازارها، منافع آن به تمامی فعالان بازار برسد.
عارف علیقلی‌پور، مدیر نهادهای مالی در فرابورس ایران
بفرمایید که بازار ابزارهای نوین مالی در فرابورس ایران از چه سالی و با چه شرایطی شروع به فعالیت کرده است؟
بازار ابزارهای نوین مالی فرابورس به‌طور مشخص از سال ۱۳۸۹ شروع به فعالیت کرده، اما رونق اصلی این بازار را می‌توان از ابتدای دهه نود عنوان کرد. در آن زمان، نظام تأمین مالی کشور بر پایه تسهیلات بانکی استوار بود و تقریباً سهم بازار سرمایه از تأمین مالی شرکت‌ها و طرح‌های اقتصادی نزدیک به صفر بود. در ابتدا، زیرساخت‌های حقوقی که از قانون «توسعه ابزارها و نهادهای مالی جدید» در اختیار متولیان بازار سرمایه قرار گرفته بود، به آشنایی و فرهنگ‌سازی نیاز داشت و با گذشت زمان و طراحی ابزارهای جدید، این بازار روزبه‌روز رونق بیشتری پیدا کرد.
در ابتدا، شرایط استفاده از کدام‌یک از انواع ابزارهای مالی در فرابورس فراهم بود؟
تا پیش از شروع به فعالیت بازار ابزارهای نوین مالی، صرفاً شاهد انتشار «اوراق مشارکت» بودیم؛ چراکه در آن زمان، تنها ابزار مالی اسلامی قانون‌گذاری شده بود. اما با گذر زمان و اعمال اصلاحات ساختاری و مقرراتی بازار سرمایه، میزان تنوع ابزارها رفته‌رفته افزایش پیدا کرد. این موضوع حتی در بلندمدت موجب تغییر مدل‌های تأمین مالی از مدل «مشارکت پایه» به مدل «بدهی پایه» شد، به‌طوری که در حال حاضر، تقریباً اوراق مشارکت با کمترین حجم انتشار مواجه است. حقیقتاً تحول نظام تأمین مالی کشور مدیون «تغییر قوانین در حوزه بازار سرمایه» است، هرچند در حال حاضر نظام تأمین مالی کشور همچنان بانک‌محور است، اما سهم بازار سرمایه در طی دهه ۹۰ به‌طور قابل‌توجهی افزایش پیدا کرده است.
از روند رشد بازار ابزارهای نوین مالی در فرابورس برایمان بگویید؟
روند بازار ابزارهای نوین مالی یک روند بلندمدت است. ما در ابتدای فعالیت بازار با محدودیت‌های بسیاری مواجه بودیم؛ برای مثال، متعهدین بازارگردانی اوراق مالی اسلامی موظف بودند که ارسال سفارش در هسته معاملات را با قیمتی ثابت و از قبل مشخص‌شده انجام دهند یا برخی از بازارگردانان برای افزایش جذابیت اوراق خود در بازار و بهره‌مندی از معاملات خرد، اقدام به طراحی مدل‌های نوآورانه‌ای در اوراق تحت بازارگردانی خود کرده بودند، این نوآوری‌ها البته به خاطر عدم امکان معاملات اوراق به کسر بود. در همین رابطه، تا سال ۹۲ امکان معامله اوراق به قیمتی کمتر از ارزش اسمی آن وجود نداشت، تااینکه در سال ۹۲، در بازار ابزارهای نوین مالی فرابورس ایران« اوراق اجاره دانا پترو ریگ کیش» توانست به قیمت کسر پذیره‌نویسی شود.
ممکن است که در شرایط کنونی، وجود این شرایط در بازار اندکی غیرقابل باور باشد، اما در آن مقطع زمانی، محاسبه نرخ بازده تا سررسید یا همان «YTM» جا نیفتاده بود. در ادامه از سال ۹۴، ورود «اسناد خزانه اسلامی» به بازار سرمایه، شیب رشد بازار ابزارهای نوین مالی را تندتر کرد. درواقع این برای اولین بار در کشور بود که «نرخ بازده بدون ریسک» توسط سازوکار عرضه و تقاضا تعیین می‌شد. می‌توان گفت که این اتفاق در آن زمان، به‌مثابه نقطه عطفی در نظام اقتصاد مالی کشور قلمداد می‌شد که به‌موجب آن، نرخ سود از یک فضای دستوری و غیرشفاف به سازوکار بازار تغییر جهت داده بود.
شاید توسعه‌های بعدی ابزارهای نوین مالی در کشور نیز، وابسته به همین قابلیت محاسبه انتظارات از نرخ سود بود. در ادامه و بعد از این موضوع، ابزارهایی همچون «ریپوی اسلامی»، «اختیارات و صندوق‌های سرمایه‌گذاری جسورانه و خصوصی» و همچنین «تأمین مالی جمعی» شروع به فعالیت کردند که بعضی از آنها در سالهای اخیر رشد چشمگیری داشته‌اند.
در آن دوران، چه میزان با سایر کشورهای موفق در این زمینه فاصله داشتیم؟
به نظر بنده، نباید به موضوع میزان فاصله با سایر کشورها به طور اجمالی نگاه کرد، چراکه ما در خصوص برخی ابزارها، در حال نزدیک‌شدن به کشورهای موفق در این زمینه و یا کشورهای توسعه‌یافته هستیم اما در باب برخی دیگر، به‌شدت جا مانده‌ایم. برای مثال، معاملات بازار مشتقه که تا سال گذشته تقریباً حجم به‌خصوصی در معاملات بازار سرمایه نداشتند، امروز به سهم قابل قبول‌تری رسیده‌اند، اما همچنان بازار ما به بهره‌مندی از «ابزارهای معاملاتی دوطرفه» تقریباً ورود نکرده و از این نظر مغفول مانده است.
بر اساس آنچه گفته شد، به نظر بنده روند کلی بازار ابزارهای نوین مالی قابل‌قبول بوده و مطابق با سایر شرایط حاکم بر محیط اقتصادی رشد پیدا کرده است، چراکه در سالهای گذشته که بحث تأمین مالی دولت و تأمین کسری بودجه از موضوعات اولویت‌دار در نظام اقتصادی بوده، این اولویت مورد توجه بازار ابزارهای نوین مالی نیز قرار گرفته است.
در این خصوص برای سالهای آینده چه برآوردی دارید؟
ان‌شاءالله با حضور گروه‌های جوان در رأس تصمیم‌سازی‌ها، این فاصله‌ها کم و کمتر شود و نظام تأمین مالی و سرمایه‌گذاری کشور به استانداردهای بالاتری تجهیز گردد.
در حال حاضر، انواع ابزارهای نوین مالی که در فرابورس معامله می‌شوند کدام‌اند؟
بازار ابزارهای نوین مالی فرابورس، امروز شاهد حضور انواع اوراق مالی اسلامی از قبیل «صکوک اجاره»، «صکوک مرابحه»، « صکوک مرابحه عام»، «اوراق رهنی» و انواع صندوق‌های قابل معامله از جمله، «صندوق‌های قابل معامله اوراق بهادار»، «صندوق‌های خصوصی»، «صندوق‌های جسورانه»،« صندوق زمین و ساختمان» و «قراردادهای اختیار معامله» در کنار «حق تقدم تسهیلات مسکن » است.
ما در فرابورس، به شکل ویژه‌ای در حال «توسعه دادن ابزارهای نوین مالی» بوده‌ایم، از انتشار اولین«قراردادهای اختیار معامله بر روی صندوق‌های قابل معامله» گرفته تا «راه‌اندازی معاملات عملیات بازار باز بانک مرکزی بر روی اوراق دولت» و لیست مربوطه در این خصوص، تقریباً پر رویداد است.
طی سالهای گذشته، موقعیتمان در قیاس با کشورهای موفق در این زمینه، چه میزان تغییر کرده است؟
شاید بتوان گفت، یکی از دشواری‌های مربوط به توسعه‌بخشی، موضوع «تطبیق نیاز کشور با ابزارهای موجود در بازارهای سایر کشورها» است. این که بتوان با در نظر گرفتن «محدودیت‌های بازار مالی»، در کنار «عدم آشنایی فعالین به ابزارها»، نظام تأمین مالی در کشور را توسعه داد، قطعاً یکی از چالش‌های مهم دراین‌باره به‌حساب می‌آید. ما در خصوص «تنوع‌بخشی به ابزار»، «تعمیق بازار بدهی»، «راه‌اندازی بازار مشتقات» و … نسبت به دنیا با شتاب بیشتری در حال رشد بوده‌ایم، اما این موقعیت فعلی نیز همچنان نیازمند تلاش مجدانه و کوشش شبانه‌روزی است تا ما را به سطحی قابل قبول برساند. در این باره، در دهه نود با موجی از تغییرات در حوزه اقتصاد کلان مواجه بودیم که این موضوع، خود مسیر و موقعیت بازارهای ما را تحت‌الشعاع قرار داد. با این اوصاف، به نظر می‌آید در این خصوص، به موقعیت بهتری دست پیدا کرده‌ایم.
این پیشرفت را مدیون وجود و یا ایجاد چه عواملی می‌دانید؟
شاید مؤثرترین عامل در تحقق توسعه ابزارهای نوین مالی در کشور، «افزایش میزان توجه دولت به نظام بازار سرمایه» بوده است. همچنین«حضور پررنگ دولت در بازار بدهی فرابورس»، نیز یکی از عوامل رونق‌بخشی به‌حساب می‌آید. بیشترشدن میزان آشنایی مردم با بازار سرمایه که در سال ۹۹ اتفاق افتاد، باعث شد که این بازار، به شکلی خاص در دسترس مردم قرار گیرد.
از طرفی با فعال شدن سایر ابزارهای نوین مالی، عمق این بازارها و ابزارها در حال افزایش است. «صندوق طلا»، «گواهی سپرده سکه» و «گواهی سپرده کالایی» از دسته ابزارهای هستند که تحقق اقتصاد پلتفرمی را در بازار سرمایه امکان‌پذیر کرده است. همچنین، یکی دیگر از این ابزارها، «صندوق سرمایه‌گذاری دارایی دیجیتال» است که از جمله ابزارهای مورد نیاز کشور به‌حساب می‌آید.
به نظر بنده، در صورتی که روند فعلی پایدار بماند و به‌دنبال اوراق بهادارسازی سایر دارایی باشیم، این بازار قطعاً به جایگاه بهتری خواهد رسید.
فرابورس ایران، برای سال ۱۴۰۱ در رابطه با ابزارهای نوین مالی چه برنامه‌هایی دارد؟
یکی از برنامه‌های فرابورس ایران، «توسعه ابزارهای تأمین مالی اقتصاد دانش‌بنیان و نوآوری» است. در فرابورس ایران، به‌صورت مشخص در خصوص حوزه دانش‌بنیان از دو ابزار استفاده می‌شود که ابزار اول، « صندوق سرمایه‌گذاری جسورانه »و دیگری «گواهی شراکت تأمین مالی جمعی» است. در همین خصوص، رفع تنگناهای پیرامون توسعه این ابزارها، از محوری‌ترین برنامه‌های اجرایی در سال جدید به‌حساب می‌آید که امیدوار هستم بتوانیم با «تسهیل فرآیندها» و «پاسخ به نیازهای شرکت‌های دانش‌بنیان» در مسیری صحیح پیش رفته باشیم.
چالش‌های احتمالی در این خصوص کدام‌اند؟
از چالش‌های اساسی در این حوزه، می‌توان به «عدم بازگشت سرمایه»، «سرمایه‌گذاری بر روی طرح‌های غیراقتصادی» و «عدم بیان شفاف نیاز به تأمین مالی» اشاره کرد. به عقیده بنده، عوامل مذکور می‌توانند در توسعه ابزارهای حوزه اقتصاد دانش‌بنیان بیشتر از سایر عوامل مؤثر باشند. از طرفی، اگر بتوانیم فرصت‌ها و تهدیدهای این ابزارها را به‌درستی تبیین کنیم، امید داریم در باب ابزارهای اقتصاد دانش‌بنیان نیز، مسیر توسعه‌ای ابزارهای بالغ پیموده شود و نظام تأمین مالی در کشور گسترده‌تر از قبل، به بنگاه‌ها و شرکت‌ها کمک کند.
