گذری بر تاریخ بازار سرمایه ایران-قسمت پانزدهم
مژگان نوروزی
کارشناس توسعه فرهنگ سرمایه گذاری بورس تهران
مقدمه
تاریخ، آینه تمام‌نمای تلاش گذشتگان برای رسیدن به اهداف و آرمان‌هایی است که اساس و پیشرفت امروز ما را تشکیل داده‌اند. روایت تاریخ اگرچه در لایه‌های پیشین زمان شکل می‌گیرد، به محک راستی و ناراستی امروز عیارسنجی می‌شود. بی‌شک امروز نیز به روزهایی نه‌چندان دور، در آینه تاریخ به محک قضاوت بر راستی و ناراستی خواهد رفت. بر‌آنیم تا به کمک برگرفته‌هایی از مستندات مکتوب، بی‌هیچ تعصب و به دور از گرایش‌های سیاسی، فراز و فرودی که بازار خدمات مالی کشور طی سال‌های گذشته با آن دست به گریبان بوده را به تصویر بکشیم. بررسی تاریخ بازار خدمات مالی کشور با اشاره به چگونگی شکل‌گیری بستر حضور این خدمات آغاز شده و از نخستین اندیشه‌ها و نخستین گام‌هایی سخن می‌گوید که بنای تشکیل بازار سرمایه کشور شد. در ادامه، از تأسیس بورس تهران به‌عنوان نقطه عطفی در این مسیر یاد شده و رویدادهایی که بورس در دوران گذار با آن دست به گریبان بوده است را روایت می‌کند.
سال‌های ۱۳۴۶ تا ۱۳۵۷ (آغاز فعالیت رسمی بورس تهران)
پیش‌تر گفتیم که محل استقرار بورس، ساختمان بانک کارگشایی واقع در ضلع غربی محوطه ساختمان قدیم بانک مرکزی در خیابان فردوسی تعیین شد. مراسم افتتاحیه بورس اوراق بهادار در ابتدای آبان‌ماه سال ۱۳۴۶ با حضور امیرعباس هویدا نخست‌وزیر وقت در بانک مرکزی برگزار شد. نخست‌وزیر در این مراسم که چند تن از وزرا، رؤسای بانک‌های مرکزی، ملی، توسعه صنعتی و معدنی و تعدادی از شخصیت‌های اقتصادی کشور حضور داشتند با اظهار خوشحالی از ثبت رقم بیش از ۱۱ درصد برای رشد اقتصادی کشور طی دوره سه‌ساله منتهی به سال ۱۳۴۶ در مقابل ثبات قیمت‌ها و هزینه زندگی مردم، عزم دولت برای حفظ روند رو‌به‌رشد سالانه اقتصادی را یادآور شد که به اعتقاد وی باید حتی‌الامکان از طریق تجهیز پس‌انداز داخلی تأمین می‌گردید. وی با اشاره به مسئله تسریع در اجرای برنامه صنعتی کردن و تداوم سیاست توسعه اقتصادی کشور، نقش بورس را در این مهم قابل‌توجه دانسته و اذعان داشت که با تشکیل شرکت‌های بزرگ سهامی، قسمت اعظم پس‌اندازه‌ای کشور به‌کار می‌افتد و به‌علت خارج شدن سرمایه از انحصار یک عده ثروتمند و سرمایه‌دار بزرگ و منتفع شدن افراد عادی کشور از آن، توزیع ثروت عادلانه‌تر می‌گردد، به این ترتیب بورس خواهد توانست از لحاظ اجتماعی نیز به جامعه ما کمک کند.
در سال ۱۳۴۵ همزمان با تهیه مقدمات تأسیس بورس تهران، نرخ تورم در کشور ۰/۸ درصد، رشد اقتصادی ۹/۳ درصد و نرخ بهره بانکی برای سپرده‌ها ۶ درصد بود. نرخ تورم در سال ۱۳۴۶ نیز همان ۰/۸ درصد باقی ماند، اما رشد اقتصادی به ۱۰/۸ درصد رسید. آگهی تأسیس سازمان کارگزاران بورس اوراق بهادار تهران در تاریخ ۲ آذرماه ۱۳۴۶ در روزنامه رسمی درج شد. مراحل نهایی تشکیل بورس اوراق بهادار شامل اخذ ورودی از کارگزاران بورس (این مبلغ قابل‌استرداد نبود) و تسلیم پروانه کارگزاری به آن‌ها تا ۱۴ بهمن‌ماه ۱۳۴۶ به پایان رسید و از صبح روز ۱۵ بهمن، بورس اوراق بهادار پس از ۵ سال مطالعه و بررسی، عملاً کار خود را با معامله سهام بانک توسعه صنعتی و معدنی آغاز کرد. به‌دلیل کم‌حجم بودن معاملات بورس قرار شد هفته‌ای یک روز، آن‌هم روزهای یک‌شنبه از ساعت ۱۱ الی ۱۲ دایر باشد. بورس تهران نخستین روز کاری خود را با معامله تعداد ۲ هزار و ۱۹۲ سهم بانک توسعه صنعتی و معدنی ایران آغاز کرد. این جلسه معاملاتی با حضور دکتر فریدون مهدوی، دبیر‌کل وقت و کارگزاران بورس در سالن بانک کارگشایی به رسمیت رسید. سالن معاملات که توسط مانعی (زنجیر) به دو قسمت تقسیم شده بود به سرمایه‌گذاران و علاقه‌مندان به سرمایه‌گذاری در بورس فرصت می‌داد تا عملیات معامله سهام که کمی آن‌سوتر بر روی میز معاملات کارگزاران انجام می‌گرفت را نظاره‌گر باشند. دو میز معاملاتی در این مکان برای انجام معاملات سهام تعبیه شده بود. دبیر‌کل در طول جلسه معاملاتی در کنار کارگزاران می‌نشست و رسمیت جلسه و نهایی شدن معاملات را با نواختن چکش مخصوص معاملات اعلام می‌کرد. سهام بانک توسعه صنعتی و معدنی ایران پس از تجربه افزایش نرخ‌های ۷ و ۸ درصدی با ۹ درصد افزایش نسبت به بهای اسمی و در قیمت نهایی ۱,۰۹۰ ریال معامله شد. ثبت تغییرات قیمت بر روی تخته سیاهی که در گوشه سالن معاملات قرار داشت انجام می‌شد. در اسفندماه همان سال، سهام شرکت سهامی نفت پارس نیز در بورس پذیرفته شد و مورد معامله قرار گرفت؛ اما پذیرش بانک ایرانیان به‌دلیل وجود پاره‌ای اشکالات در اساسنامه شرکت، منوط به رفع اشکالات شد. حجم معاملات صورت‌گرفته بر روی دو سهم پذیرفته‌شده در آن سال مبلغ ۱۵ میلیون و ۵۰۰ هزار ریال بود. اسامی کارگزاران بورس اوراق بهادار و نمایندگان آن‌ها (مصوب جلسه ۵ آذرماه ۱۳۴۶ هیئت مدیره) در سال ۱۳۴۶ به‌شرح جدول زیر بود.
منبع: کتاب تاریخ بازار سرمایه ایران ۱۳۶۷-۱۳۱۵
