گذری بر تاریخ بازار سرمایه ایران – قسمت اول
مقدمه
تاریخ، آینه تمامنمای تلاش گذشتگان برای رسیدن به اهداف و آرمانهایی است که اساس و پیشرفت امروز ما را تشکیل دادهاند. روایت تاریخ اگرچه در لایههای پیشین زمان شکل میگیرد، به محک راستی و ناراستی امروز عیارسنجی میشود. بیشک امروز نیز بهروزهایی نهچندان دور، در آیینه تاریخ به محک قضاوت بر راستی و ناراستی خواهد رفت.
برآنیم تا به کمک برگرفتههایی از مستندات مکتوب، بیهیچ تعصب و به دور از گرایشهای سیاسی، فراز و فرودی که بازار خدمات مالی کشور طی سالهای گذشته با آن دست به گریبان بوده را به تصویر بکشیم. بررسی تاریخ بازار خدمات مالی کشور با اشاره به چگونگی شکلگیری بستر حضور این خدمات آغاز شده و از نخستین اندیشهها و نخستین گامهایی سخن میگوید که بنای تشکیل بازار سرمایه کشور شد. در ادامه از تأسیس بورس تهران بهعنوان نقطه عطفی در این مسیر یاد شده و رویدادهایی که بورس در دوران گذار با آن دست به گریبان بوده است را روایت میکند.
سالهای ۱۳۱۵ تا ۱۳۴۵
(قبل از تأسیس بورس)
سال ۱۳۱۵ شمسی (۱۹۳۶ میلادی) مصادف با پایان بحران اقتصادی سال ۱۹۲۹ میلادی و نگرانیهای ناشی از آن، سرآغازی بر طرح نیاز به وجود بورس سهام در ایران بود. تجربه آمریکا از این بحران و تأسیس کمسیون بورس و اوراق بهادار (SEC)، تصویب قانون اوراق بهادار آمریکا در سال ۱۹۳۳ میلادی و قانون بورسهای اوراق بهادار در سال ۱۹۳۴ میلادی، دستاوردهایی بود که براساس آن، تدوین مقررات و ایجاد رویهها و نظارت بر بازار اوراق بهادار ممکن شد. فکر تأسیس بورس در ایران نیز نخستین بار در سال ۱۳۱۵ مطرح شد اما بنا به عللی این موضوع تا سال ۱۳۴۵ به تأخیر افتاد که در قسمتهای بعدی به بررسی این علل و عوامل خواهیم پرداخت.
پس از پایان جنگ جهانی اول و خروج اشغالگران از ایران، قانون تأسیس بانک ملی ایران در اردیبهشت سال ۱۳۰۶ به تصویب مجلس رسید. اساسنامه بانک در تیرماه ۱۳۰۷ از تصویب کمسیون مالی مجلس گذشت و شهریورماه ۱۳۰۷ بانک ملی ایران در تهران بهطور رسمی فعالیت خود را آغاز کرد.
بانک ملی ایران
(تأسیس سال ۱۳۰۷ هجری شمسی)
پس از تأسیس بانک ملی ایران، «مؤسسه رهنی دولتی ایران» که از محل وجوه صندوق بازنشستگی کارکنان دولت تأمین مالی میشد و در سال ۱۳۰۵ بهمنظور اعطای وام تأسیس شده بود به بانک ملی واگذار شد و در سال ۱۳۱۸ بهعنوان یکی از سازمانهای تابعه بانک ملی و به نام «بانک کارگشایی» فعالیت خود را آغاز کرد. با شروع به کار بانک ملی ایران، وظیفه تولید آمارهای ملی بر عهده بانک ملی قرار گرفت و بهاینترتیب اداره آمار و بررسیهای اقتصادی در سال ۱۳۱۳ راهاندازی شد. در سال ۱۳۰۹ قانون سلب اختیار چاپ اسکناس از بانک شاهنشاهی (وابسته به انگلیس) و انتقال آن به بانک ملی ایران تصویب شد و نخستین اسکناس چاپ بانک ملی در فروردینماه ۱۳۱۱ روانه چرخه معاملاتی کشور شد.
بانک شاهنشاهی ایران
قانون تأسیس دانشگاه تهران در خرداد ۱۳۱۳ به تصویب مجلس رسید. در حوزه تأمین اجتماعی که سابقه آن به تصویب اولین قانون استخدامی کشوری در سال ۱۳۰۱ بازمیگردد، برای اولین بار، سازوکاری برای بازنشستگی در کشور ایجاد شد. در طول سالهای ۱۳۱۱ تا ۱۳۱۷ اقداماتی نیز در خصوص ایجاد بستر حملونقل صورت گرفت و در شهریورماه ۱۳۱۷ راهآهن سراسری ایران آغاز به کار کرد و کارخانههای عمدهای در این سالها به بهرهبرداری رسید. مرور این اقدامات نشان از آن دارد که فضای اجتماعی و اقتصادی کشور در سالهای ۱۳۰۰ تا ۱۳۱۵ بهگونهای آمادگی طرح موضوع بورس را داشت و در سایه توجه ایرانیان به صنعت، حملونقل و بانکداری، طرح مسئله بازار اوراق بهادار نیز امری بدیهی مینمود.
بهطورکلی صنعت خدمات مالی در کشور با آغاز به کار بانکهای خارجی در سال ۱۲۶۶ و شرکتهای بیمه خارجی در سال ۱۲۸۹ و سپس با تأسیس بانک سپه (۱۳۰۴)، مؤسسه رهنی دولتی ایران (۱۳۰۵)، بانک ملی (۱۳۰۷) و بیمه ایران (۱۳۱۴) در حال شکلگیری بود و بهاینترتیب بازار پول و بیمه، کار خود را آغاز کرده بودند و جای خالی بازار سرمایه احساس میشد و از همانجا بود که اندیشه تأسیس بورس در ایران در محافل مختلف مطرح گردید. رویدادهای پس از سال ۱۳۰۰ شمسی تا حدود زیادی به ساختاردهی حکومت ایران کمک کرده و پایههای طرح اندیشه تأسیس بورس شکل گرفت، اما وقایع شهریور سال ۱۳۲۰، وقوع جنگ جهانی دوم و اوضاع اقتصادی نابسامان مردم و شرکتها ازجمله دلایلی بود که تأسیس بورس را تا سال ۱۳۳۷ به تعویق انداخت که در قسمتهای بعد به آن خواهیم پرداخت.
نمونهای از اولین برگههای سهم در ایران: شرکت اسلامیه اصفهان
(سال ۱۳۱۹ هجری شمسی)
منبع: کتاب تاریخ بازار سرمایه ایران ۱۳۱۵-۱۳۶۷