بررسی صنعت دارو

صنعت داروسازی به‌دلیل اثرگذاری بر سلامت انسان‌ها همواره از مهم‌ترین ارکان نظام سلامت در دنیا بوده است. امروزه این صنعت به‌عنوان یکی از صنایع استراتژیک در جهان محسوب می‌شود و برخورداری از سطح بالای توانمندی در این بخش به‌منزله توسعه‌یافتگی کشورها به‌شمار می‌آید. این صنعت در زمان بحران‌های شدید مثل اعتراضات، جنگ، سیل، زلزله، پاندمی‌های بیماری و … همچنان بازار خود را دارد.

نگاهی به صنعت دارو در جهان
طی سال‌های اخیر، تولید و فروش دارو، رو‌به‌رشد و در محدوده ۱,۴۰۰ میلیارد دلار بوده که با توجه به احتمال افزایش تقاضا در آینده، پیش‌بینی می‌شود اندازه این صنعت به محدوده ۲,۰۰۰ میلیارد دلار برسد. در نمودار ۱، میزان تولید و فروش دارو (محصولات نهایی) نشان داده شده است.

همانطورکه در نمودار ۲ نشان داده شده است، کشور آمریکا بزرگ‌ترین تولیدکننده دارو می‌باشد. همچنین، با توجه به حجم بسیار بالای تجارت دارو که حدود ۹۰۰ میلیارد دلار می‌باشد، کشورهای آمریکا و آلمان بزرگ‌ترین بازیگران صنعت دارو محسوب می‌شوند. در نمودارهای ۳ و ۴، میزان واردات و صادرات دارو بر اساس کشورها نمایش داده شده است.

یکی از نکات قابل‌توجه در صنعت دارو، میزان هزینه‌های مربوط به تحقیق و توسعه است که نسبت به سایر صنایع بسیار بالاتر می‌باشد. این موضوع نشان‌دهنده اهمیت علم و فناوری در ارزش افزوده ایجاد‌شده در این صنعت است.

شرکت‌های تولید‌کننده دارو در جهان و سهم آنها از بازار دارو، در نمودار ۶ نمایش داده شده است. همانطورکه مشاهده می‌شود، ۱۰ شرکت بزرگ این صنعت (که اغلب آمریکایی هستند)، حدود ۵۰ درصد تولید داروی جهان را در اختیار دارند.

چشم‌انداز عرضه و تقاضای جهانی
با توجه به احداث سایت‌های جدید تولید دارو در سراسر دنیا و افزایش جمعیت و متعاقباً افزایش تقاضای دارو، انتظار می‌رود‌ تا سال ۲۰۲۶ حدود ۴۰۰ میلیارد دلار به ظرفیت تولید اضافه شود. بیشترین افزایش ظرفیت در کشور‌های آمریکا، چین و آلمان خواهد بود.

در ادامه و با توجه به پیش‌بینی مؤسسات بین‌المللی، میزان تقاضای دارو در برخی از کشورهای منتخب در جدول ۱ ارائه شده است.

نگاهی به وضعیت تولید و تقاضا در ایران
میزان تولید و واردات دارو در ایران جمعاً حدود ۱۲۲ هزار میلیارد تومان در سال ۱۴۰۱ بوده و به نظر می‌رسد در سال ۱۴۰۲ به محدوده ۱۵۰ هزار میلیارد تومان برسد. روند تاریخی تولید و واردات دارو طی ۱۰ سال گذشته در نمودار ۸ نمایش داده شده است.

میزان واردات دارو (محصول نهایی و مواد اولیه) به‌طور میانگین حدود ۲ تا ۲/۵ میلیارد دلار در سال است که طی سال‌های گذشته و با احداث سایت‌های تولیدی در کشور، سهم واردات محصول نهایی کاهش یافته و به سهم واردات مواد اولیه تولید دارو اضافه شده است. روند تاریخی واردات دارو و مواد اولیه تولید دارو به کشور در نمودار ۹ قابل‌مشاهده است.

واردات دارو به کشور عمدتاً از کشورهای اروپایی، آمریکا و هند صورت می‌پذیرد. این موضوع در نمودار ۱۰ نمایش داده شده است.

قیمت‌گذاری محصولات و وضعیت آن
با توجه به حساس و استراتژیک بودن صنعت دارو و سیاست‌های قیمت‌گذاری دولت در اکثر صنایع، قطعاً صنعت دارو پیشرو در سیاست‌های قیمت‌گذاری دستوری می‌باشد. لذا طی سال‌های گذشته، شاهد قیمت‌گذاری محصولات دارویی از طریق سازمان غذا و دارو بوده‌ایم و به نظر می‌رسد این رویه همچنان با قدرت ادامه داشته باشد که باعث به‌وجود آمدن مشکلات بسیاری در این صنعت شده است.

صنعت دارو در بازار سرمایه
شرکت‌های دارویی در بازار سرمایه را می‌توان به پنج دسته شامل تولیدکنندگان محصول نهایی، تولیدکنندگان مواد اولیه، شرکت‌های پخش، هلدینگ‌های سرمایه‌گذاری و سایر تولیدکنندگان (بسته‌بندی یا گیاهی یا … ) تقسیم‌بندی کرد. ارزش بازار این صنعت در محدوده ۱۵۲ هزار میلیارد تومان قرار دارد که ۱/۹ درصد از ارزش کل بازار سرمایه را شامل می‌شود. از ۴۴ شرکت دارویی پذیرش‌شده در بازار سرمایه، ۲۶ شرکت در حوزه تولید محصولات نهایی، ۴ شرکت در حوزه پخش و ۱۴ شرکت در حوزه تولید مواد اولیه و سایر قرار دارند. همانطورکه در نمودار ۱۱ مشاهده می‌شود، حدود ۴۰ درصد از سهم بازار فروش محصولات نهایی مربوط به دو شرکت داروسازی دکتر عبیدی و داروسازی دانا می‌باشد.

در نمودارهای ۱۲ و ۱۳، میزان فروش صنعت به‌صورت ریالی و دلاری نمایش داده شده است. در سال ۱۴۰۱ حجم فروش محصولات نهایی دارو در شرکت‌های بورسی و فرابورسی بیش از ۳۳ هزار میلیارد تومان بوده که نسبت به سال‌های گذشته افزایشی بوده است. البته با توجه به نمودار ۱۳ که فروش را به‌صورت دلاری نشان می‌دهد، شاهد جهش قابل‌ملاحظه‌ای نیستیم و فروش در محدوده ۱ میلیارد دلار می‌باشد.

حاشیه سود ناخالص صنعت طی سال‌های اخیر به‌طور میانگین در محدوده ۴۵ درصد بوده است. حاشیه سود خالص نیز از ۱۶ درصد در سال ۱۳۹۶ به ۲۷ درصد در سه‌ماهه اول سال ۱۴۰۲ افزایش یافته که از عمده دلایل آن می‌توان به کاهش نسبی هزینه‌های مالی اشاره کرد.

چه سودآوری در انتظار شرکت‌های صنعت خواهد بود؟
با توجه به افزایش قیمت‌های مناسبی که در بیشتر شرکت‌های دارویی اعمال شد، شاهد افزایش مبلغ فروش شرکت‌ها در سال ۱۴۰۲ هستیم که این امر می‌تواند میزان فروش آنها را به حدود ۵۱ هزار میلیارد تومان برساند. با توجه به ثبات نسبی حاشیه سود ناخالص در صنعت طی سال‌های گذشته، می‌توان سود خالص حدوداً ۱۳ هزار میلیارد تومانی را برای این صنعت در سال ۱۴۰۲ متصور بود.

نتیجه‌گیری
صنعت داروسازی به‌عنوان یکی از صنایع استراتژیک در هر کشور شناخته می‌شود و ایران نیز از این امر مستثنی نیست. این موضوع موجب شکل‌گیری مزایا و معایبی برای این صنعت شده است. قطعاً می‌توان دخالت‌های دولت با اعمال سیاست‌های دستوری را یکی از مخرب‌ترین مسائل این صنعت دانست. این امر از یک سو، سرمایه‌گذاری در صنعت مذکور را به‌شدت کاهش داده و از سوی دیگر، موجب مستهلک شدن تجهیزات تولید در آن شده است و انتظار می‌رود طی سال‌های آینده باعث به‌وجود آمدن یک بحران جدی در بخش دارو شود. از دیگر اثرات این کاستی، عدم بهره‌گیری کامل از ظرفیت تولید می‌باشد. قیمت‌گذاری دستوری موجب ناتوانی در برنامه‌ریزی تولید و فروش شده و قوانین خلق‌الساعه نیز به گسترش اختلال در این برنامه‌ریزی دامن زده است. علاوه بر این، مشکلاتی که شرکت‌ها در تأمین ارز موردنیاز خود برای واردات دارند نیز یکی از چالش‌های مهم تولیدکنندگان است. چند‌نرخی بودن ارز و تخصیص ارز ارزان‌قیمت به شرکت‌های این صنعت به‌منظور توجیه قیمت‌گذاری دستوری و با هدف جلوگیری از افزایش قیمت‌ها، باعث ایجاد این اختلال در تخصیص ارز شده است. طی یک سال گذشته و با حذف ارز ترجیحی و اختصاص ارز نیمایی به این صنعت، نیاز شرکت‌ها به سرمایه در گردش به‌شدت افزایش یافته و باعث شده است شرکت‌ها به دریافت تسهیلات بانکی روی بیاورند که با توجه به محدودیت منابع بانکی، مشکلات صنعت را بیش از پیش تشدید نموده است. از نقاط قوت صنعت می‌توان به افزایش سن جمعیت در کشور اشاره کرد که در آینده موجب افزایش تقاضای دارو خواهد شد که اگرچه برای صنعت دارو یک مزیت تلقی می‌گردد، اما برای کشور یک نکته منفی محسوب می‌شود. همچنین، بازار بزرگ داخلی و همسایگان کشور در کنار بازار بزرگی که در کشور‌های اروپایی وجود دارد، به شرط لغو تحریم‌های بین‌المللی و توسعه روابط با دیگر کشورها، یکی از بزرگ‌ترین پتانسیل‌های این صنعت است.