گذری بر تاریخ بازار سرمایه ایران-قسمت سوم

مقدمه
تاریخ، آینه تمام‌نمای تلاش گذشتگان برای رسیدن به اهداف و آرمان‌هایی است که اساس و پیشرفت امروز ما را تشکیل داده‌اند. روایت تاریخ اگرچه در لایه‌های پیشین زمان شکل می‌گیرد، به محک راستی و ناراستی امروز عیارسنجی می‌شود. بی‌شک امروز نیز به‌روزهایی نه‌چندان دور، در آیینه تاریخ به محک قضاوت بر راستی و ناراستی خواهد رفت.
بر آنیم تا به کمک برگرفته‌هایی از مستندات مکتوب، بی‌هیچ تعصب و به دور از گرایش‌های سیاسی، فراز و فرودی که بازار خدمات مالی کشور طی سال‌های گذشته با آن دست‌به‌گریبان بوده را به تصویر بکشیم. بررسی تاریخ بازار خدمات مالی کشور با اشاره به چگونگی شکل‌گیری بستر حضور این خدمات آغاز شده و از نخستین اندیشه‌ها و نخستین گام‌هایی سخن می‌گوید که بنای تشکیل بازار سرمایه کشور شد. در ادامه از تأسیس بورس تهران به‌عنوان نقطه عطفی در این مسیر یاد شده و رویدادهایی که بورس در دوران گذار با آن مواجه بوده است را روایت می‌کند.

سال‌های ۱۳۱۵ تا ۱۳۴۵ (قبل از تأسیس بورس)
پیش‌تر گفتیم که رویدادهای سیاسی بین سال‌های ۱۳۱۵ تا ۱۳۳۷ فضایی برای طرح مجدد ایده تأسیس بورس باقی نگذاشت و عملاً این موضوع را با تأخیری ۱۸ ساله مواجه ساخت. البته در سال ۱۳۳۳ اتاق بازرگانی مأموریت ایجاد بورس را به عهده گرفت، اما طرح مزبور در دبیرخانه آن اتاق به فراموشی سپرده شد. در قانون تأسیس اتاق‌های بازرگانی مصوب سال ۱۳۳۳ مقرر شده بود که وزارت اقتصاد نظریات اتاق‌های بازرگانی را راجع به مسائل بورس موردتوجه قرار دهد. از پاییز سال ۱۳۳۷ هر روز از موضوع بورس در جراید ردپایی مشاهده می‌شد. اواخر مهرماه سال ۱۳۳۷ دکتر شیبانی رئیس اداره صادرات وزارت بازرگانی از تأسیس بورس در ایران سخن گفت و تشکیل و نظارت آن را امری مرتبط به دولت دانست. گرچه هم‌زمان، موضوع تأسیس بورس کالا نیز مطرح بود، اما به اعتقاد وی امکان تشکیل بورس کالا در کشور بسیار کمتر از تشکیل بورس سهام بود. برخی صاحب‌نظران به علل منع قانونی، تأسیس بورس را با ابهاماتی همراه می‌دانستند. این گروه معتقد بودند در قانون تجارت ایران نامی از بورس برده نشده است. اعضای کمیسیونی که مأمور تهیه طرح جدید قانون تجارت بودند برای نخستین بار به‌ وجود و لزوم بورس در ایران توجه کردند و فصلی از طرح جدید قانون تجارت را که در آن موقع مورد تجدیدنظر کمسیون اختصاصی وزارت دادگستری قرار داشت به بورس و مقرراتی که باید پس از ایجاد بورس از طرف سازمان‌های اقتصادی و مدیران و بازرگانان رعایت شود اختصاص دادند. این گروه با استناد به برخی از مواد قانون مدنی معتقد بودند که تشکیل بورس (به‌ویژه بورس کالا) با موازین و مقررات قانونی موجود مغایرت دارد و تشکیل آن به قانون خاصی نیازمند است. گروهی نیز به دلایلی که در زیر به‌اختصار اشاره شده با تشکیل بورس (بورس کالا یا بورس اوراق بهادر) مخالف بودند.
۱-لزوم مقررات نظارتی: برای تشکیل بورس باید از طرف دولت مقررات و قوانین دقیق و جامعی وضع می‌شد که از حرکت بورس به سمت سفته‌بازی‌هایی که موجب سوءاستفاده و رشد شدید قیمت‌ها می‌شد‌ جلوگیری کند که در آن زمان تنظیم این‌گونه مقررات با مشکلات خاصی مواجه بود.
۲-لزوم وجود اعتماد: لازمه توسعه فعالیت‌های اقتصادی عمومی، اطمینان و اعتمادی است که باید بین کسانی که با یکدیگر دادوستد می‌کنند وجود داشته باشد و هنوز این اعتماد به‌طور کامل درصحنه تجارت کشور وجود نداشت تا بورس بر مبنای آن تأسیس شود.
۳-نبود ابزارهایی برای رونق بورس: مهم‌ترین قسمت فعالیت بورس‌ها بستگی به میزان فعالیت دولت و شهرداری‌ها در انتشار اوراق قرضه و یا تأسیس شرکت‌ها برای ایجاد آب، برق، تلفن و نظایر آن‌ها دارد که در کشور چنین رونقی وجود نداشت.
۴-کمبود درآمد مردم برای مشارکت در سرمایه‌گذاری: درآمد افراد جامعه در حدی نبود تا قادر باشند در جریان معاملات بورس قرار گیرند و وسیله تسریع حرکت ماشین بورس شوند.
۵-رقابتی بودن سود بورس با سود در بازار: در نظر گرفتن نرخ بهره در بورس کالا و اوراق بهادار در محدوده ۳ تا ۷ درصد و مقایسه آن با نرخ بهره پول در بازار که بین ۱۸ تا ۲۴ درصد بود، انگیزه‌ای برای صاحبان سرمایه‌های خصوصی ایجاد نمی‌کرد تا به امید سود احتمالی بورس، سرمایه‌های خود را از صحنه فعالیت بازار خارج سازند؛ بنابراین در صورت تشکیل بورس، جلب این سرمایه‌های پراکنده که لازمه رونق و گرمی بورس بود کار سختی به نظر می‌رسید.
۶-کمبود منابع انسانی: تأسیس بورس احتیاج به تشکیلات منظم، انبارهای رسمی، صندوق تسویه و افراد صلاحیت‌دار و ورزیده داشت و معلوم نبود در صورت تأسیس بورس تهیه این منابع به‌ویژه کادر تشکیلاتی فنی به چه شکل برای مدیران و عاملان بورس میسر می‌شد.
۷-نبود فرهنگ سرمایه‌گذاری: آشنا نبودن افراد به مسائل و مقررات و معاملات خاص بورس از یک‌سو و ناآشنایی صاحبان صنایع و مدیران از سوی دیگر یکی از موانع شکل‌گیری و رونق بورس محسوب می‌شد.
گروهی نیز با تأسیس بورس به‌صورت مشروط موافق بودند که در ادامه به آن خواهیم پرداخت.

منبع: کتاب تاریخ بازار سرمایه ایران ۱۳۶۷-۱۳۱۵