گذری بر تاریخ بازار سرمایه ایران-قسمت چهارم
مقدمه
تاریخ، آینه تمام‌نمای تلاش گذشتگان برای رسیدن به اهداف و آرمان‌هایی است که اساس و پیشرفت امروز ما را تشکیل داده‌اند. روایت تاریخ اگرچه در لایه‌های پیشین زمان شکل می‌گیرد، به محک راستی و ناراستی امروز عیارسنجی می‌شود. بی‌شک امروز نیز به‌روزهایی نه‌چندان دور، در آینه تاریخ به محک قضاوت بر راستی و ناراستی خواهد رفت.
بر آنیم تا به کمک برگرفته‌هایی از مستندات مکتوب، بی‌هیچ تعصب و به‌دوراز گرایش‌های سیاسی، فرازوفرودی که بازار خدمات مالی کشور طی سال‌های گذشته با آن دست‌به‌گریبان بوده را به تصویر بکشیم. بررسی تاریخ بازار خدمات مالی کشور با اشاره به چگونگی شکل‌گیری بستر حضور این خدمات آغاز شده و از نخستین اندیشه‌ها و نخستین گام‌هایی سخن می‌گوید که بنای تشکیل بازار سرمایه کشور شد. در ادامه، از تأسیس بورس تهران به‌عنوان نقطه عطفی در این مسیر یاد شده و رویدادهایی که بورس در دوران گذار با آن دست‌به‌گریبان بوده است را روایت می‌کند.
سال‌های ۱۳۱۵ تا ۱۳۴۵ (قبل از تأسیس بورس)
پیش‌تر گفتیم که گروهی از صاحب‌نظران با تأسیس بورس به دلایلی که بیان شد، مخالف بودند و گروهی نیز با آن به‌صورت مشروط موافق بودند. این گروه نیز تشکیل بورس کالا را با در نظر گرفتن شرایط اقتصادی کشور غیرعملی می‌دانستند و عقیده داشتند وضع صادرات ایران به‌گونه‌ای است که بورس کالا را با شکست مواجه خواهد ساخت. به اعتقاد آن‌ها ایران نمی‌توانست کالاهای پرمصرف و فاسدشدنی قابل‌تبدیل برای معامله در بورس را تهیه کند و کالاهای ایرانی را به دلیل عدم برخورداری از استاندارد، قابل‌عرضه در بورس کالا نمی‌دانستند. درواقع، بخشی از دلایل کسانی که اصولاً با تشکیل بورس در ایران مخالف بودند قابل‌تعمیم به نظریات موافقین مشروط می‌شد. اغلب سازمان‌ها و مؤسسات اقتصادی کشور و اساتید فن، ازجمله شورای عالی اقتصاد و وزارت بازرگانی جزو گروه موافقین مشروط بودند. به‌این‌ترتیب بود که برخی سازمان‌های دولتی اقداماتی را در جهت تشکیل بورس صنایع ایران آغاز کردند و در این میان مرکز راهنمایی صنایع و معادن ایران که در سال ۱۳۳۰ باهدف اصلی توانمندسازی مدیران و تجهیز آنان به ابزارهای لازم تأسیس شده بود و در سال ۱۳۴۳ به سازمان مدیریت صنعتی تبدیل شد دست به انجام مطالعاتی زد. مبنای این مطالعات بر اساس تشکیل بورس توسط مؤسسات خصوصی و اشخاص معتبر و محافل تجارتی و صنعتی بود که وظیفه کنترل و نظارت آن را سازمان دیگری متشکل از نمایندگان دولت انجام می‌داد. به نظر نمی‌آمد که دولت اقدامی برای تأسیس بورس انجام دهد، زیرا عقیده بر این بود که چنین کاری نتایج مفیدی در بر نخواهد داشت. مرکز راهنمایی صنایع و معادن ایران برای تکمیل مطالعات خود، ازنظر تعدادی از کارشناسان خارجی استفاده کرد تا با بررسی بورس‌های آمریکا و اروپا، طرح بورس صنایع و معادن ایران را تهیه کند و عده‌ای از معتمدین و دلالان بازار را دعوت کرد تا با کمک آن‌ها اقدامات لازم برای تشکیل بورس صنایع ایران اتخاذ شود.
در آبان ماه سال ۱۳۳۷ که موضوع تأسیس بورس سهام ایران به‌تدریج وارد مرحله عملی‌تری شد، ۱۹ نفر از دلالان و واسطه‌های معتبر و باتجربه بازار در وزارت صنایع و معادن اجتماع نمودند و با شرکت کارشناسان، کنفرانسی در مرکز راهنمایی صنایع و معادن تشکیل دادند. درنتیجه مذاکرات مفصلی که پیرامون این موضوع صورت گرفت، دلالان مزبور صورت‌جلسه‌ای را امضا و موافقت نمودند تا با همکاری یکدیگر و به‌عنوان مؤسس، بورس سهام ایران را با کمک مرکز راهنمایی صنایع و معادن راه‌اندازی نمایند. به دنبال این توافق قرار شد تا این گروه از دلالان که قسمت اعظم معاملات بزرگ بازرگانی توسط آن‌ها انجام می‌گرفت و کارشناسان مرکز راهنمایی صنایع و معادن با وزیر صنایع و معادن ملاقات کنند تا هر چه زودتر مقدمات قانونی تأسیس بورس سهام ایران فراهم شود. مرکز راهنمایی صنایع و معادن تمامی طرح‌های لازم برای تأسیس بورس ایران را با کمک کارشناسان خارجی فراهم کرده بود تا در اختیار مؤسسات خصوصی و اشخاصی که در معاملات سهام و غیره دخالت خواهند داشت قرار دهد. به دنبال اجتماع دلالان معروف بازار در وزارت صنایع و معادن و ابراز علاقه به تأسیس بورس سهام صنایع ایران، مرکز راهنمایی صنایع و معادن، فعالیت‌هایی را برای فراهم کردن مقدمات تأسیس بورس آغاز کرد. بر اساس مطالعات انجام‌شده توسط کارشناسان این مرکز، بورس سهام ایران به‌طورقطع باید توسط مردم و به دست کسانی که واسطه معاملات بزرگ و معتبر بازار بودند به وجود می‌آمد و وظیفه دولت در این میان در درجه نخست تصویب قانونی برای آغاز فعالیت این بازار و سپس تعیین هیئت یا سازمانی جهت نظارت دقیق بر کار این مؤسسه بود. با جدی شدن موضوع تأسیس بورس، اتحادیه دلال‌های وابسته به اتاق بازرگانی، طی نامه اعتراض‌آمیزی به وزارت صنایع و معادن در تاریخ ۱۵ آبان همان سال، مدعی شد که برای تأسیس بورس باید به اتحادیه رسمی دلال‌های وابسته به اتاق بازرگانی به‌عنوان باصلاحیت‌ترین مرجع مراجعه شود که در ادامه به آن خواهیم پرداخت.
منبع: کتاب تاریخ بازار سرمایه ایران ۱۳۶۷-۱۳۱۵
