گذری بر تاریخ بازار سرمایه ایران-قسمت ششم

مقدمه
تاریخ، آینه تمام‌نمای تلاش گذشتگان برای رسیدن به اهداف و آرمان‌هایی است که اساس و پیشرفت امروز ما را تشکیل داده‌اند. روایت تاریخ اگرچه در لایه‌های پیشین زمان شکل می‌گیرد، به محک راستی و ناراستی امروز عیارسنجی می‌شود. بی‌شک امروز نیز به‌روزهایی نه‌چندان دور، در آیینه تاریخ به محک قضاوت بر راستی و ناراستی خواهد رفت.
برآنیم تا به کمک برگرفته‌هایی از مستندات مکتوب، بی‌هیچ تعصب و به دور از گرایش‌های سیاسی، فرازوفرودی که بازار خدمات مالی کشور طی سال‌های گذشته با آن دست‌به‌گریبان بوده را به تصویر بکشیم. بررسی تاریخ بازار خدمات مالی کشور با اشاره به چگونگی شکل‌گیری بستر حضور این خدمات آغاز شده و از نخستین اندیشه‌ها و نخستین گام‌هایی سخن می‌گوید که بنای تشکیل بازار سرمایه کشور شد. در ادامه از تأسیس بورس تهران به‌عنوان نقطه عطفی در این مسیر یادشده و رویدادهایی که بورس در دوران گذار با آن دست‌به‌گریبان بوده است را روایت می‌کند.

سال‌های ۱۳۱۵ تا ۱۳۴۵ (قبل از تأسیس بورس)
پیش‌تر گفتیم که دومین نشست هیئت مؤسسان بورس در تاریخ ۲۳ آبان سال ۱۳۳۷ در محل دفتر شاهرخ فیروز تشکیل شد. نتیجه این نشست، تهیه نامه‌ای به اداره ثبت شرکت‌ها مبنی بر اعلام تشکیل بورس ایران بود و محل موقت بورس نیز سرای امید (بازار) تعیین گردید. هم‌زمان با استقبال از موضوع تأسیس بورس در کشور، اتاق بازرگانی تهران پیشنهاد داد تا کنفرانس دیگری با حضور رئیس مرکز راهنمایی صنایع و معادن و کارشناسان امور فنی و حقوقی که برای همکاری با نمایندگان مؤسسین بورس انتخاب شده بودند، برای تمرکز فعالیت‌ها و همکاری هیئت مؤسسین بورس ایران برگزار گردد. از طرف هیئت مؤسسین نماینده‌ای نیز انتخاب شده بود تا مقدمات ثبت مؤسسه بورس را در اداره ثبت شرکت‌ها فراهم نماید. دبیرخانه شورای عالی اقتصاد ضمن انجام مطالعاتی پیرامون بررسی موضوع تشکیل بورس در ایران، گزارش کاملی از روند تشکیل بورس و نتایج حاصل از آن‌ تهیه کرد و در اختیار نخست‌وزیر وقت (منوچهر اقبال) قرار داد. در این گزارش تمامی نظرات موافق و مخالف تشکیل بورس بررسی و علل و نتایج تأسیس بورس بیان شده بود. شورای عالی اقتصاد به دبیر کلی حسنعلی منصور، معاون نخست‌وزیر، در روز ۲۶ آبان سال ۱۳۳۷ با شاه وقت جلسه‌ای داشت که طی آن گزارش مبسوطی از موضوع تأسیس بورس به اطلاع شاه رسید. در خاتمه‌جلسه مقرر گردید دبیرخانه شورای عالی اقتصاد گزارش مفصلی در مورد بورس تهیه و در اختیار اعضای شورا قرار دهد تا در جلسه بعدی، موضوع به‌طور کامل موردبحث قرار گرفته و در صورت تأیید لزوم تأسیس بورس، قانون و مقررات مربوط به آن تهیه شود.
نخستین مانع در راه تأسیس بورس وقتی مشخص شد که نمایندگان گروه مؤسسین بورس ایران پس از تنظیم اساسنامه شرکت در مورد درخواست خود برای ثبت بورس با اشکال قانونی مواجه شدند. چراکه اداره ثبت شرکت‌ها مدعی بود اولاً در قانون هیچ‌گونه مقررات و شرایطی برای تأسیس بورس پیش‌بینی نشده است و ثانیاً کلمه «بورس» یک کلمه خارجی است و مطابق قانون از طرف اداره ثبت قابل‌پذیرش نیست.
گرچه نراقی رئیس اداره ثبت شرکت‌ها، با ثبت شرکتی به نام و باهدف عملیات کمیسیونری و دلالی از سوی متقاضیان تأسیس بورس موافق بود، اما ثبت شرکتی به نام «بورس» با توجه به مقررات، ازنظر وی فاقد مجوز قانونی بود. به نظر می‌رسید که برای حل این مشکل یک‌راه وجود داشت و آن این بود که شورای عالی اقتصاد پس از اتمام مطالعات خود، مقررات و شرایط خاصی را برای تأسیس بورس در نظر گیرد و وزارت دادگستری بر اساس این مقررات لایحه‌ای را به مجلس ارائه کند.
نمایندگان گروه مؤسسین بورس ایران روز ۲۷ آبان سال ۱۳۳۷ در مرکز راهنمایی صنایع و معادن حضور یافتند تا اقدامات صورت گرفته برای ثبت شرکت بورس را مورد بررسی قرار دهند و اساسنامه تنظیم‌شده را به اطلاع اعضای کمیسیون برسانند. در این جلسه با اشاره به‌احتمال اختصاص بخشی برای بورس با لحاظ وظایف در قانون جدید تجارت که در دست تهیه بود، اشکال مربوط به ثبت، رفع‌شدنی تلقی گردید. بدین ترتیب طرح جدید قانون تجارت که در آن بخشی برای بورس و وظایف آن در نظر گرفته شده بود سبب شد تا مؤسسین، موضوع ثبت شرکت را به پس از تصویب این قانون موکول کنند.
مؤسسین بورس ایران در تاریخ ۲۸ آبان سال ۱۳۳۷ در جلسه مشترکی با حضور سناتور وکیلی رئیس اتاق بازرگانی و حریری عضو هیئت‌رئیسه اتاق بازرگانی در محل اتاق حاضر شدند و گزارش مبسوطی از فعالیت‌هایی که تا آن موقع برای تأسیس بورس ایران انجام داده بودند را به اطلاع سناتور وکیلی رساندند و قرار شد درباره این گزارش و دیگر مسائل مربوط به بورس مطالعات دقیقی از طرف اتاق بازرگانی صورت گیرد و نتیجه متعاقباً اعلام شود. لازم به ذکر است که هم‌زمان در سایر مراجع اقتصادی نیز مطالعاتی دراین‌باره در جریان بود که نتیجه این مطالعات مهر تأییدی بر ضرورت یا عدم ضرورت تأسیس بورس تلقی می‌شد که در ادامه به آن خواهیم پرداخت.

منبع: کتاب تاریخ بازار سرمایه ایران ۱۳۶۷-۱۳۱۵