گذری بر تاریخ بازار سرمایه ایران-قسمت پنجم
مژگان نوروزی
کارشناس توسعه فرهنگ سرمایه گذاری بورس تهران
مقدمه
تاریخ، آینه تمام‌نمای تلاش گذشتگان برای رسیدن به اهداف و آرمان‌هایی است که اساس و پیشرفت امروز ما را تشکیل داده‌اند. روایت تاریخ اگرچه در لایه‌های پیشین زمان شکل می‌گیرد، به محک راستی و ناراستی امروز عیارسنجی می‌شود. بی‌شک امروز نیز به‌روزهایی نه‌چندان دور، در آیینه تاریخ به محک قضاوت بر راستی و ناراستی خواهد رفت.
برآنیم تا به کمک برگرفته‌هایی از مستندات مکتوب، بی‌هیچ تعصب و به‌دوراز گرایش‌های سیاسی، فرازوفرودی که بازار خدمات مالی کشور طی سال‌های گذشته با آن دست‌به‌گریبان بوده را به تصویر بکشیم. بررسی تاریخ بازار خدمات مالی کشور با اشاره به چگونگی شکل‌گیری بستر حضور این خدمات آغاز شده و از نخستین اندیشه‌ها و نخستین گام‌هایی سخن می‌گوید که بنای تشکیل بازار سرمایه کشور شد. در ادامه از تأسیس بورس تهران به‌عنوان نقطه عطفی در این مسیر یاد شده و رویدادهایی که بورس در دوران گذار با آن دست‌به‌گریبان بوده است را روایت می‌کند.
سال‌های ۱۳۱۵ تا ۱۳۴۵ (قبل از تأسیس بورس)
پیشتر گفتیم که با جدی شدن موضوع تأسیس بورس، اتحادیه دلال‌ها وابسته به اتاق بازرگانی، طی نامه اعتراض‌آمیزی به وزارت صنایع و معادن مدعی شد که برای تأسیس بورس باید به اتحادیه رسمی دلال‌های وابسته به اتاق بازرگانی به‌عنوان باصلاحیت‌ترین مرجع مراجعه شود. آن‌ها در نامه خود اظهار کرده بودند اشخاصی که به اسم دلال در کار تأسیس بورس صنایع و معادن شرکت دارند را به رسمیت نمی‌شناسند و مدعی بودند اتحادیه از چندین ماه قبل مسئله تأسیس بورس را در جلسات خود که در اتاق بازرگانی تشکیل می‌شد موردمطالعه قرار داده و مقدمات امر نیز فراهم شده و به‌زودی پس از اتمام مطالعات اتاق بازرگانی و کسب نظر از وزارت بازرگانی، شرکتی با سرمایه ۳۰ میلیون ریال تأسیس خواهند کرد که هدف آن خریدوفروش سهام است. آن‌ها برای محل تشکیل بورس نیز بازار را در نظر داشتند.
در پی این اعتراضات، دومین نشست دلالان معتبر بازار با دعوت از عموم دلالان علاقه‌مند بازار و با حضور کارشناسان مرکز راهنمایی صنایع و معادن در محل این شرکت واقع در وزارت صنایع و معادن تشکیل شد. طرح موضوع نحوه کمک دولت برای حمایت از مؤسسه بورس ایران، اصلی‌ترین هدف این نشست بود. دلالان حاضر بودند تا هسته مرکزی بورس ایران را برای خریدوفروش سهام کارخانه‌ها و مواد خام و انجام معاملات آزاد دیگر تشکیل دهند و فقط لازم بود تا نحوه تشکیل بورس و قوانین، اساسنامه‌ها و آیین‌نامه‌های لازم برای آن تهیه و به تصویب مراجع رسمی برسد. شاهرخ فیروز رئیس مرکز راهنمایی صنایع و معادن که در این جلسه شرکت داشت به حاضران اطمینان داد که اگر دلالان و واسطه‌ها به‌عنوان مؤسس اقدام به تأسیس مؤسسه بورس ایران نمایند، مرکز با بهره‌گیری از تخصص کارشناسان حقوقی و فنی خود در زمینه تدوین آیین‌نامه و اساسنامه‌ها احتیاجات مؤسسه را تأمین خواهد کرد و آمادگی خود را برای دعوت از کارشناسان مشهور خارجی برای همکاری با بورس ایران اعلام کرد. رئیس مرکز راهنمایی صنایع و معادن در پاسخ به نامه اعتراض دلالان گفت که هدف مرکز راهنمایی صنایع و معادن، ارائه کمک و همکاری در تأسیس بورس است و این مرکز حق انحصار تأسیس بورس را مختص به هیچ‌یک از دلالان و مؤسسات و اشخاص دیگر ندانسته، بلکه معتقد به مشارکت عموم علاقه‌مندان برای تأسیس بورس است. در پایان این مذاکرات قرار شد که مقررات تأسیس بورس در معرض افکار عمومی نیز گذاشته شود تا در صورت لزوم در مورد آن اظهارنظر شود.
سومین نشست دلالان معتبر بازار در تاریخ ۲۰ آبان سال ۱۳۳۷ در مرکز راهنمایی صنایع و معادن واقع در وزارت صنایع و معادن تشکیل شد. در این نشست اعضای هیأت‌مدیره صنف دلال وابسته به اتاق بازرگانی و کارشناسان مرکز راهنمایی صنایع و معادن و بیش از چهل نفر از دلالان بازار شرکت داشتند و ریاست جلسه با شاهرخ فیروز، رئیس وقت مرکز راهنمایی صنایع و معادن بود. حاضرین در جلسه به اتفاق آرا تصمیم گرفتند که نمایندگان آن‌ها جهت تنظیم اساسنامه و تمامی اقداماتی که تا مرحله ثبت کامل بورس لازم بود با کارشناسان مرکز راهنمایی صنایع و معادن همکاری کنند. در خاتمه جلسه، مؤسسین بورس و رئیس مرکز راهنمایی صنایع و معادن نمایندگان خود را برای انجام مذاکره، تنظیم اساسنامه، ثبت و انجام سایر تشریفات قانونی تعیین نمودند.
دومین نشست هیئت مؤسسان بورس با حضور تمامی اعضای اصلی و علی‌البدل و کارشناسان حقوقی و فنی در تاریخ ۲۳ آبان سال ۱۳۳۷ در محل دفتر شاهرخ فیروز تشکیل شد. نتیجه این نشست، تهیه نامه‌ای به اداره ثبت شرکت‌ها مبنی بر اعلام تشکیل بورس ایران و توافق برای تأمین سرمایه ده میلیون ریالی مؤسسه بورس ایران که به‌صورت شرکت سهامی اداره می‌شد، بود و مقرر شد پرداخت ۵۱ درصد آن به عهده مؤسسین و ۴۹ درصد بقیه از محل فروش سهام تأمین شود. در این جلسه مذاکراتی در مورد تعداد اعضای هیأت‌مدیره و بازرسان و مشاورین و همچنین مدیرعامل و خزانه‌دار و منشی انجام شد و محل موقت بورس نیز سرای امید (بازار) تعیین شد. لازم به ذکر است که دیدگاه هیأت مؤسسین بورس برای تأسیس و اداره بورس به‌صورت شرکتی سال‌ها بعد در آبان ۱۳۸۵ اجرایی شد.
منبع: کتاب تاریخ بازار سرمایه ایران ۱۳۶۷-۱۳۱۵
